├── data ├── .DS_Store ├── test │ ├── .DS_Store │ └── Polish │ │ ├── 3.txt │ │ └── 1.txt └── train │ ├── .DS_Store │ ├── German │ ├── 8.txt │ ├── 5.txt │ └── 6.txt │ ├── English │ ├── 10.txt │ ├── 8.txt │ └── 9.txt │ ├── Polish │ ├── 1.txt │ ├── 5.txt │ ├── 4.txt │ └── 2.txt │ └── Uzbek │ ├── 6.txt │ └── 2.txt ├── selector.py ├── trainer.py ├── README.md ├── perceptron.py ├── reader.py ├── vector.py └── main.py /data/.DS_Store: -------------------------------------------------------------------------------- https://raw.githubusercontent.com/azimjohn/language-classifier/HEAD/data/.DS_Store -------------------------------------------------------------------------------- /data/test/.DS_Store: -------------------------------------------------------------------------------- https://raw.githubusercontent.com/azimjohn/language-classifier/HEAD/data/test/.DS_Store -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/.DS_Store: -------------------------------------------------------------------------------- https://raw.githubusercontent.com/azimjohn/language-classifier/HEAD/data/train/.DS_Store -------------------------------------------------------------------------------- /selector.py: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | from typing import List, Callable 2 | 3 | from perceptron import Perceptron 4 | from vector import Vector 5 | 6 | 7 | class Selector: 8 | def __init__(self, perceptrons: List[Perceptron], activation_func: Callable) -> None: 9 | self.perceptrons = perceptrons 10 | self.activation_func = activation_func 11 | 12 | def select(self, vector: Vector) -> str: 13 | result = "" 14 | max_output = -1 15 | 16 | for perceptron in self.perceptrons: 17 | output = perceptron.output_value(vector, activation_func=self.activation_func) 18 | if output > max_output: 19 | max_output = output 20 | result = perceptron.label 21 | 22 | return result 23 | -------------------------------------------------------------------------------- /trainer.py: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | from threading import Thread 2 | from typing import List, Tuple 3 | 4 | from perceptron import Perceptron 5 | from vector import Vector 6 | 7 | 8 | class Trainer: 9 | def __init__( 10 | self, 11 | perceptrons: List[Perceptron], 12 | training_data: List[Tuple[str, Vector]], 13 | ): 14 | self.perceptrons = perceptrons 15 | self.training_data = training_data 16 | 17 | def train_parallel(self, learning_rate: float, iterations: int): 18 | threads = [] 19 | 20 | for perceptron in self.perceptrons: 21 | args = (self.training_data, learning_rate, iterations) 22 | thread = Thread(target=perceptron.train, args=args, name=perceptron.label) 23 | threads.append(thread) 24 | thread.start() 25 | 26 | for thread in threads: 27 | thread.join() 28 | -------------------------------------------------------------------------------- /README.md: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | # Language Classifier 2 | ## Using Single Layer Network of Perceptrons 3 | 4 |

5 | The aim of the project is to create a single-layer network to identify the language an input text is written in. 6 | Files contains a set of texts written in four languages – English, Polish, German and Uzbek. To classify a given text, it counts the number of occurences of each letter of the latin alphabet. Ignores all other characters – only counts the frequencies of the 26 letters of the latin alphabet. 7 |

8 | 9 |

10 | For each text, it generates a 26-element input vector containing the number of occurences of each letter. Then normalize it: 11 | 12 | ``` 13 | vˆ = v / |v| 14 | ``` 15 |

16 | 17 |

18 | The output of the network has local representation: one neuron is assigned to each language. For a given text only the appropriate neuron should have value 1 and all others 0. To classify an input text, it selects the neuron with the maximum activation. 19 |

20 | -------------------------------------------------------------------------------- /perceptron.py: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | import math 2 | from typing import Callable, Iterable, Tuple 3 | 4 | from vector import Vector 5 | 6 | 7 | def sigmoid(net): 8 | return 1 / (1 + math.e ** -net) 9 | 10 | 11 | def step(net): 12 | return 1 if net > 0 else 0 13 | 14 | 15 | class Perceptron: 16 | def __init__(self, label: str, initial_weight: Vector, initial_bias: float = 0, ): 17 | self.label = label 18 | self.bias = initial_bias 19 | self.weight_vector = initial_weight 20 | 21 | def output_value(self, x: Vector, activation_func: Callable = None) -> bool: 22 | activation_func = activation_func or step 23 | net = self.weight_vector * x - self.bias 24 | return activation_func(net) 25 | 26 | def train( 27 | self, 28 | training_data: Iterable[Tuple[str, Vector]], 29 | learning_rate: float, 30 | iterations: int, 31 | ) -> None: 32 | for _ in range(iterations): 33 | for label, x in training_data: 34 | y = self.output_value(x) 35 | d = label == self.label 36 | err = d - y 37 | 38 | self.weight_vector += x * (err * learning_rate) 39 | self.bias -= err * learning_rate 40 | -------------------------------------------------------------------------------- /reader.py: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | import os 2 | from collections import Counter 3 | from pathlib import Path 4 | from typing import Iterator, Tuple 5 | 6 | from vector import Vector 7 | 8 | DIMENSIONS = 26 9 | 10 | 11 | def sanitize(text: str) -> Iterator[str]: 12 | for char in text: 13 | if char.isalpha(): 14 | yield char.lower() 15 | 16 | 17 | def build_vector(text: Iterator[str]) -> Vector: 18 | a = ord('a') 19 | counter = Counter(text) 20 | return Vector([counter[chr(a+i)] for i in range(DIMENSIONS)]) 21 | 22 | 23 | def load_datapoint(root: str, path: str) -> Tuple[str, Vector]: 24 | root = Path(root) 25 | with open(root / path, encoding='latin-1') as file: 26 | text = file.read().encode("ascii", "ignore") 27 | sanitized = sanitize(text.decode()) 28 | vector = build_vector(sanitized) 29 | return root.name, vector.normalize() 30 | 31 | 32 | def load_data(root: str): 33 | for root, dirs, files, in os.walk(root): 34 | for file in files: 35 | if file.endswith('.txt'): 36 | yield load_datapoint(root, file) 37 | 38 | 39 | def multiline_input(message): 40 | print(message) 41 | contents = [] 42 | while True: 43 | line = input() 44 | if line.startswith("END"): 45 | break 46 | contents.append(line) 47 | return "\n".join(contents) 48 | -------------------------------------------------------------------------------- /vector.py: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | import math 2 | 3 | 4 | class Vector: 5 | def __init__(self, values): 6 | self.values = values 7 | 8 | def scale(self, n: float) -> 'Vector': 9 | values = list(self.values) 10 | for i, value in enumerate(values): 11 | values[i] = value * n 12 | return Vector(values) 13 | 14 | def product(self, other) -> float: 15 | total = 0 16 | for x, y in zip(self.values, other.values): 17 | total += x * y 18 | return total 19 | 20 | def normalize(self) -> 'Vector': 21 | length = self.length() 22 | for i, val in enumerate(self.values): 23 | self.values[i] = val / length 24 | return self 25 | 26 | def length(self) -> float: 27 | total = 0 28 | for val in self.values: 29 | total += val ** 2 30 | return math.sqrt(total) 31 | 32 | def copy(self): 33 | return Vector(self.values.copy()) 34 | 35 | def __mul__(self, other): 36 | if isinstance(other, float) or isinstance(other, int): 37 | return self.scale(other) 38 | return self.product(other) 39 | 40 | def __repr__(self): 41 | return f"<{self.values}>" 42 | 43 | def __add__(self, other): 44 | values = [] 45 | for x, y in zip(self.values, other.values): 46 | values.append(x + y) 47 | return Vector(values) 48 | -------------------------------------------------------------------------------- /main.py: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | from selector import Selector 2 | from perceptron import Perceptron, sigmoid 3 | from trainer import Trainer 4 | from reader import * 5 | 6 | 7 | LEARNING_RATE = 0.02 8 | ITERATIONS = 20 9 | 10 | 11 | if __name__ == '__main__': 12 | training_data = list(load_data("./data/train")) 13 | test_data = list(load_data("./data/test")) 14 | default_weight = Vector([0.1] * DIMENSIONS) 15 | 16 | perceptron_en = Perceptron("English", default_weight.copy()) 17 | perceptron_de = Perceptron("German", default_weight.copy()) 18 | perceptron_pl = Perceptron("Polish", default_weight.copy()) 19 | perceptron_uz = Perceptron("Uzbek", default_weight.copy()) 20 | 21 | perceptrons = [perceptron_en, perceptron_de, perceptron_pl, perceptron_uz] 22 | 23 | trainer = Trainer(perceptrons, training_data) 24 | trainer.train_parallel(LEARNING_RATE, ITERATIONS) 25 | selector = Selector(perceptrons, activation_func=sigmoid) 26 | 27 | total = 0 28 | correct = 0 29 | for expected, vector in test_data: 30 | prediction = selector.select(vector) 31 | if prediction == expected: 32 | correct += 1 33 | total += 1 34 | 35 | print("Accuracy of selector: ", round(correct/total, 2)) 36 | 37 | text = sanitize(multiline_input("Enter text to detect language: ")) 38 | vector = build_vector(text).normalize() 39 | print("Language: ", selector.select(vector)) 40 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/German/8.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Eingabe und Ausgabe 3 | Zur Navigation springenZur Suche springen 4 | Mit Ein-/Ausgabe (abgekürzt E/A; englisch input/output, kurz I/O) bezeichnet man – als Begriff aus der EDV bzw. der Informatik – die Kommunikation / Interaktion eines Informationssystems mit seiner 'Außenwelt', z. B. seinen Benutzern oder anderen Informationssystemen, und Aktionen zum Lesen und Schreiben von Daten. Eingaben sind Signale (z. B. Kommandozeilen) oder Daten, die das System empfängt, Ausgaben werden vom System gesendet. 5 | 6 | Was die ‚Außenwelt‘ ist, hängt von der jeweiligen Betrachtung ab: Aus Sicht des Computers als ausführender Prozessor sind z. B. auch die Programme ‚Eingaben‘. In einem Programm (dies ist im Allgemeinen der Betrachtungsgegenstand) sind Anwendungsdaten von/für Benutzer(n) oder andere(n) Systeme(n) die wichtigsten Ein- oder Ausgaben; für Unterprogramme sind es u. a. auch die Aufruf- und Rückgabewerte (Parameter) korrespondierender Programme/-Teile, für einen Drucker sind es die zu druckenden Texte/Grafiken etc. inkl. dazugehörender Steuerkommandos. 7 | 8 | 9 | Inhaltsverzeichnis 10 | 1 Grundlagen 11 | 2 Hardware 12 | 3 Software 13 | 4 Siehe auch 14 | Grundlagen 15 | 16 | Eingaben, Funktionen, Daten, Ergebnisse 17 | Eingabe und Ausgabe sind wichtig, um den auf dem Computer laufenden Programmen eine Schnittstelle zur ‚Außenwelt‘ zu ermöglichen. Dadurch wird erst eine vernünftige Benutzung des Systems möglich. 18 | 19 | Zur Interaktion zwischen dem Benutzer und dem Programm stehen externe Peripheriegeräte zur Verfügung, die über das Betriebssystem (z. B. den Systembus oder / und Gerätetreiber) und mechanische bzw. andere elektronische Kommunikationsverbindungen betrieben und angesteuert werden. Dies ist nötig, da es viele unterschiedliche Protokolle gibt und sich die Geräte bezüglich Wortlänge und Verarbeitungsgeschwindigkeit unterscheiden können. 20 | 21 | In der Methodik zur Softwareentwicklung wird im Zusammenhang mit Ein- und Ausgaben danach unterschieden, ob Daten von außen (z. B. von Benutzern) an das System (oder umgekehrt) fließen oder ob Daten im System gespeichert bzw. gelesen, geändert oder gelöscht werden sollen (create, read, update, delete = CRUD). 22 | 23 | Hardware 24 | Der Prozessor spricht die externen Geräte über I/O-Controller (leistungsschwächer aber günstiger) oder I/O-Prozessoren (sehr leistungsstark aber teurer) an. Diese dienen als Abstraktionsschicht und werden von der CPU mit einfachen LESEN- (READ) und SCHREIBEN- (WRITE) Befehlen gesteuert. Die Geräte selbst sind direkt über Daten-, Steuer- und Adressbusse angeschlossen. Sie enthalten Puffer um Anfragen und Antworten zwischenzuspeichern. 25 | 26 | Um diese Kommunikation durchzuführen, stehen Programmed Input/Output, Interrupt-Driven I/O sowie DMA zur Verfügung. 27 | 28 | Für Benutzer sind die Eingabegeräte in der Regel Tastatur, Maus und Joystick, Ausgabegeräte sind meist Bildschirm, Drucker oder portable Speichermedien wie CDs usw. 29 | 30 | Auf die Umgebung bezogen kann die Eingabe auch Sensoren (für Temperatur, Drehzahl, Druck...) bedeuten. Die Ausgabe wären dann z. B. Leistungsregler, Ventilsteuerungen usw. Im Bereich der Regel- und Messtechnik wird so etwas verwendet. 31 | 32 | Software 33 | Im Softwarebereich kann man die Eingabe in Kommandozeile, Eingabe innerhalb des Programms aus Tastatur-, Maus- oder Joystick-Abfrage, lesenden Zugriff auf ein Speichermedium oder direkten lesenden Zugriff auf einen A/D-Wandler oder Ähnliches unterscheiden. 34 | 35 | Die softwareseitige Ausgabe läuft generell nicht über die Kommandozeile, sondern ausschließlich im Programm als schreibender Zugriff auf Bildschirm, Drucker, Speicher oder einen A/D-Wandler oder Ähnliches. 36 | 37 | Siehe auch: Kommandozeileninterpreter 38 | Siehe auch 39 | Eingabe (Computer) 40 | Ausgabe (Computer) 41 | EVA-Prinzip 42 | Kategorie: Informatik 43 | Navigationsmenü 44 | Nicht angemeldetDiskussionsseiteBeiträgeBenutzerkonto erstellenAnmeldenArtikelDiskussionLesenBearbeitenQuelltext bearbeitenVersionsgeschichteSuche 45 | Wikipedia durchsuchen 46 | Hauptseite 47 | Themenportale 48 | Zufälliger Artikel 49 | Mitmachen 50 | Artikel verbessern 51 | Neuen Artikel anlegen 52 | Autorenportal 53 | Hilfe 54 | Letzte Änderungen 55 | Kontakt 56 | Spenden 57 | Werkzeuge 58 | Links auf diese Seite 59 | Änderungen an verlinkten Seiten 60 | Spezialseiten 61 | Permanenter Link 62 | Seiten­informationen 63 | Wikidata-Datenobjekt 64 | Artikel zitieren 65 | Drucken/­exportieren 66 | Buch erstellen 67 | Als PDF herunterladen 68 | Druckversion 69 | In anderen Projekten 70 | Commons 71 | 72 | In anderen Sprachen 73 | العربية 74 | English 75 | Español 76 | हिन्दी 77 | Bahasa Indonesia 78 | Polski 79 | Русский 80 | Українська 81 | 中文 82 | 39 weitere 83 | Links bearbeiten 84 | Diese Seite wurde zuletzt am 11. Dezember 2018 um 09:04 Uhr bearbeitet. 85 | Abrufstatistik 86 | 87 | Der Text ist unter der Lizenz „Creative Commons Attribution/Share Alike“ verfügbar; Informationen zu den Urhebern und zum Lizenzstatus eingebundener Mediendateien (etwa Bilder oder Videos) können im Regelfall durch Anklicken dieser abgerufen werden. Möglicherweise unterliegen die Inhalte jeweils zusätzlichen Bedingungen. Durch die Nutzung dieser Website erklären Sie sich mit den Nutzungsbedingungen und der Datenschutzrichtlinie einverstanden. 88 | Wikipedia® ist eine eingetragene Marke der Wikimedia Foundation Inc. 89 | DatenschutzÜber WikipediaImpressumEntwicklerStellungnahme zu CookiesMobile AnsichtWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 90 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/English/10.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Turkish Straits 3 | From Wikipedia, the free encyclopedia 4 | Jump to navigationJump to search 5 | Turkish Straits is located in EuropeBosphorusDardanelles 6 | A map depicting the locations of the Turkish Straits, with the Bosphorus in red, and the Dardanelles in yellow. The sovereign national territory of Turkey is highlighted in green. 7 | 8 | The Bosphorus (red), the Dardanelles (yellow), and the Sea of Marmara in between, are known collectively as the Turkish Straits 9 | 10 | Satellite image of the Bosphorus, taken from the ISS in April 2004. The body of water at the top is the Black Sea, the one at the bottom is the Marmara Sea, and the Bosphorus is the winding vertical waterway that connects the two. The western banks of the Bosphorus constitute the geographic starting point of the European continent, while the banks to the east are the geographic beginnings of the continent of Asia. The city of Istanbul is visible along both banks. 11 | 12 | Satellite image of the Dardanelles, taken from the Landsat 7 in September 2006. The body of water at the upper left is the Aegean Sea, while the one on the upper right is the Sea of Marmara. The long, narrow upper peninsula is Gallipoli (Turkish: Gelibolu), and constitutes the banks of the continent of Europe, while the lower peninsula is Troad (Turkish: Biga) and constitutes the banks of the continent of Asia. The Dardanelles is the tapered waterway running diagonally between the two peninsulas, from the northeast to the southwest. The city of Çanakkale is visible along the shores of the lower peninsula, centered at the only point where a sharp outcropping juts into the otherwise-linear Dardanelles. 13 | The Turkish Straits (Turkish: Türk Boğazları) are a series of internationally significant waterways in northwestern Turkey that connect the Aegean and Mediterranean seas to the Black Sea. They consist of the Dardanelles, the Sea of Marmara, and the Bosphorus, all part of the sovereign sea territory of Turkey and subject to the regime of internal waters. 14 | 15 | Located in the western part of the landmass of Eurasia, the Turkish Straits are conventionally considered the boundary between the continents of Europe and Asia, as well as the dividing line between European Turkey and Asian Turkey. Owing to their strategic importance in international commerce, politics, and warfare, the Turkish Straits have played a significant role in European and world history, and have since been governed in accordance with the 1936 Montreux Convention. 16 | 17 | 18 | Contents 19 | 1 Geography 20 | 2 Straits Question 21 | 3 See also 22 | 4 References 23 | 5 Sources 24 | Geography 25 | As maritime waterways, the Turkish Straits connect various seas along the Eastern Mediterranean, the Balkans, the Near East, and Western Eurasia. Specifically, the Straits allows maritime connections from the Black Sea all the way to the Aegean and Mediterranean Seas, the Atlantic Ocean via Gibraltar, and the Indian Ocean through the Suez Canal, making them crucial international waterways, in particular for the passage of goods coming in from Russia. 26 | 27 | The Turkish Straits are made up of the following waterways; 28 | 29 | The Bosphorus (also spelled Bosporus; Turkish: Boğaziçi or İstanbul Boğazı, "Istanbul Strait"), about 30 kilometers (19 mi) long and only 700 meters (2,300 ft) wide, connects the Sea of Marmara with the Black Sea in the north. It runs through the city of Istanbul, making it a city located on two continents. It is crossed by three suspension bridges (the Bosphorus Bridge, the Fatih Sultan Mehmet Bridge and the Yavuz Sultan Selim Bridge) and the underwater Marmaray rail tunnel. There is a second underwater tunnel currently under construction for road users. There are plans for further crossings being debated at various stages. 30 | The Dardanelles (Turkish: Çanakkale Boğazı, "Çanakkale Strait"), 68 km (42 mi) long and 1.2 km (0.75 mi) wide, connects the Sea of Marmara with the Mediterranean in the southwest, near the city of Çanakkale. In classical antiquity, the Dardanelles strait was known as the Hellespont. The strait and the Gallipoli (Gelibolu) peninsula on its western shoreline were the scene of the Battle of Gallipoli during the First World War. Currently, there are no crossings across the strait, but plans have been offered in recent years for a suspension bridge project as part of proposed expansions to the national highway network. 31 | Developments of economic activities threaten marine ecosystem including endemic dolphins and harbour porpoises.[1] 32 | 33 | Straits Question 34 | Main article: Turkish Straits crisis 35 | The Straits have been of urgent maritime strategic importance since the Trojan War was fought near the Aegean entrance. In the declining days of the Ottoman Empire the "Straits Question" involved the diplomats of Europe and the Ottoman Empire. 36 | 37 | By the terms of the London Straits Convention concluded on July 13, 1841, between the Great Powers of Europe — Russia, the United Kingdom, France, Austria and Prussia — the "ancient rule" of the Ottoman Empire was re-established by closing the Turkish straits to all warships whatsoever, barring those of the sultan's allies during wartime. It thus benefited British naval power at the expense of Russian as the latter lacked direct access for its navy to the Mediterranean.[2] 38 | 39 | The treaty is one in a series dealing with access to the Bosphorus, the Sea of Marmara, and the Dardanelles. It evolved from the secret 1833 Treaty of Hünkâr İskelesi (Unkiar Skelessi), in which the Ottoman Empire guaranteed exclusive use of the Straits to "Black Sea Powers" (i.e., Ottoman Empire and Russian Empire) warships in the case of a general war. 40 | 41 | The modern treaty controlling relations is the 1936 Montreux Convention Regarding the Regime of the Turkish Straits, which is still in force. It gives the Republic of Turkey control over warships entering the straits but guarantees the free passage of civilian vessels in peacetime. 42 | 43 | See also 44 | International law 45 | List of maritime incidents in the Turkish Straits 46 | Marmara Region 47 | United Nations Convention on the Law of the Sea 48 | References 49 | Khan S.. 2013. An Economic Boom in Turkey Takes a Toll on Marine Life. Yale Environment 360. Retrieved on September 06, 2017 50 | Rozakis & Stagos 1987, pp. 24–25. 51 | Sources 52 | Gerolymatos, André (2014). "The Turkish Straits: History, Politics and Strategic Dilemmas". Ocean Yearbook. 28: 58–79. doi:10.1163/22116001-02801003. 53 | Rozakis, Christos L.; Stagos, Petros N. (1987). The Turkish Straits. Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 90-247-3464-9. 54 | Coordinates: 40.7225°N 28.2247°E 55 | 56 | Categories: Turkish StraitsInternational straitsStraits of Turkey 57 | Navigation menu 58 | Not logged inTalkContributionsCreate accountLog inArticleTalkReadEditView historySearch 59 | Search Wikipedia 60 | Main page 61 | Contents 62 | Featured content 63 | Current events 64 | Random article 65 | Donate to Wikipedia 66 | Wikipedia store 67 | Interaction 68 | Help 69 | About Wikipedia 70 | Community portal 71 | Recent changes 72 | Contact page 73 | Tools 74 | What links here 75 | Related changes 76 | Upload file 77 | Special pages 78 | Permanent link 79 | Page information 80 | Wikidata item 81 | Cite this page 82 | Print/export 83 | Create a book 84 | Download as PDF 85 | Printable version 86 | In other projects 87 | Wikimedia Commons 88 | 89 | Languages 90 | Беларуская 91 | Español 92 | Français 93 | Português 94 | Русский 95 | Türkçe 96 | Українська 97 | Tiếng Việt 98 | 中文 99 | 13 more 100 | Edit links 101 | This page was last edited on 2 July 2018, at 13:25 (UTC). 102 | Text is available under the Creative Commons Attribution-ShareAlike License; additional terms may apply. By using this site, you agree to the Terms of Use and Privacy Policy. Wikipedia® is a registered trademark of the Wikimedia Foundation, Inc., a non-profit organization. 103 | Privacy policyAbout WikipediaDisclaimersContact WikipediaDevelopersCookie statementMobile viewWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 104 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/English/8.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Sea of Marmara 3 | From Wikipedia, the free encyclopedia 4 | Jump to navigationJump to search 5 | "Propontis" redirects here. For the Liberian cargo ship, see SS Propontis. 6 | Sea of Marmara 7 | Sea of Marmara map.png 8 | Map of the Sea of Marmara 9 | Location Europe and Asia 10 | Coordinates 40°41′12″N 28°19′7″ECoordinates: 40°41′12″N 28°19′7″E 11 | Type Inland Sea 12 | Native name Marmara Denizi 13 | Primary inflows Simav River, Biga Çayı, Nilüfer River 14 | Primary outflows Turkish Straits 15 | Catchment area 11,500 km2 (4,400 sq mi) 16 | Basin countries Turkey 17 | Surface area 11,350 km2 (4,380 sq mi) 18 | Average depth 494 m (1,621 ft) 19 | Max. depth 1,370 m (4,490 ft) 20 | Water volume 3,378 km3 (810 cu mi) 21 | Islands Marmara Island, Avşa, İmralı, Prince Islands, Paşalimanı and Ekinlik Island 22 | Settlements Istanbul, Bursa, İzmit, Tekirdağ, Balıkesir, Çanakkale, and Yalova 23 | 24 | Photograph of the Sea of Marmara from space (STS-40, 1991). The sea is the light-colored body of water. 25 | 26 | This astronaut photograph highlights the metropolitan area of Izmit along the northern and eastern shores of the Sea of Marmara, at the end of the Gulf of Izmit. 27 | 28 | Sea of Marmara – From the dining room of the Rákóczi exile 29 | The Sea of Marmara (/ˈmɑːrmərə/; Turkish: Marmara Denizi), also known as the Sea of Marmora or the Marmara Sea, and in the context of classical antiquity as the Propontis is the inland sea, entirely within the borders of Turkey, that connects the Black Sea to the Aegean Sea, thus separating Turkey's Asian and European parts. The Bosphorus strait connects it to the Black Sea and the Dardanelles strait to the Aegean Sea. The former also separates Istanbul into its Asian and European sides. The Sea of Marmara is a small sea with an area of 11,350 km2 (4,380 sq mi), and dimensions 280 km × 80 km (174 mi × 50 mi).[1] Its greatest depth is 1,370 m (4,490 ft). 30 | 31 | 32 | Contents 33 | 1 Name 34 | 2 Geography 35 | 2.1 Extent 36 | 3 Towns and cities 37 | 4 Image gallery 38 | 5 See also 39 | 6 References 40 | 7 External links 41 | Name 42 | The sea takes its name from Marmara Island, which is rich in sources of marble, from the Greek μάρμαρον (marmaron), "marble".[2] 43 | 44 | The sea's ancient Greek name Propontis derives from pro- (before) and pontos (sea), deriving from the fact that the Greeks sailed through it to reach the Black Sea, Pontos. In Greek mythology, a storm on Propontis brought the Argonauts back to an island they had left, precipitating a battle where either Jason or Heracles killed King Cyzicus, who mistook them for his Pelasgian enemies.[3] 45 | 46 | Geography 47 | The surface salinity of the sea averages about 22 parts per thousand, which is slightly greater than that of the Black Sea, but only about two-thirds that of most oceans. The water is much more saline at the sea bottom, averaging salinities of around 38 parts per thousand, similar to that of the Mediterranean Sea. This high-density saline water, like that of the Black Sea, does not migrate to the surface. Water from the Susurluk, Biga (Granicus) and Gonen Rivers also reduces the salinity of the sea, though with less influence than on the Black Sea. With little land in Thrace draining southward, almost all of these rivers flow from Anatolia. 48 | 49 | The sea contains the archipelago of the Prince Islands and Marmara Island, Avşa and Paşalimanı. 50 | 51 | The south coast of the sea is heavily indented, and includes the Gulf of İzmit (Turkish: İzmit Körfezi), the Gulf of Gemlik (Turkish: Gemlik Körfezi), Gulf of Bandırma (Turkish: Bandırma Körfezi) and the Gulf of Erdek (Turkish: Erdek Körfezi). During a storm on December 29, 1999, the Russian oil tanker Volgoneft broke in two in the Sea of Marmara, and more than 1,500 tonnes of oil were spilled into the water. 52 | 53 | The North Anatolian Fault, which has triggered many major earthquakes in recent years, such as the August and November 1999 earthquakes in Izmit and Düzce, respectively, runs under the sea. 54 | 55 | Extent 56 | The International Hydrographic Organization defines the limits of the Sea of Marmara as follows:[4] 57 | 58 | On the West. The Dardanelles limit of the Aegean Sea [A line joining Kum Kale (26°11'E) and Cape Helles]. 59 | On the Northeast. A line joining Cape Rumili with Cape Anatoli (41°13'N). 60 | Towns and cities 61 | Towns and cities on the Marmara Sea coast include: 62 | 63 | Istanbul Province 64 | Istanbul 65 | Adalar 66 | Bakırköy 67 | Bostancı 68 | Kadıköy 69 | Kartal 70 | Kumkapı 71 | Pendik 72 | Üsküdar 73 | Yeşilköy 74 | Zeytinburnu 75 | Büyükçekmece 76 | Kumburgaz 77 | Silivri 78 | Tuzla 79 | Balıkesir Province 80 | Bandırma 81 | Erdek 82 | Gönen 83 | Marmara 84 | Bursa Province 85 | 86 | Gemlik 87 | Karacabey 88 | Mudanya 89 | Çanakkale Province 90 | 91 | Biga 92 | Gelibolu 93 | Lapseki 94 | Kocaeli Province 95 | Derince 96 | Eskihisar 97 | Gebze 98 | Gölcük 99 | Hereke 100 | İzmit (Pr. Cap) 101 | Karamürsel 102 | Körfez 103 | Tekirdağ Province 104 | 105 | Marmara Ereğli 106 | Şarköy 107 | Tekirdağ (Pr. Cap) 108 | Yalova Province 109 | Altınova 110 | Armutlu 111 | Çiftlikköy 112 | Çınarcık 113 | Termal 114 | Yalova (Pr. Cap) 115 | Image gallery 116 | 117 | Aerial view of the Bosphorus, southern end and Istanbul in the background 118 | 119 | 120 | 121 | View of Marmara Sea from Istanbul (Kumkapı) 122 | 123 | 124 | 125 | Sea of Marmara approaching Yassıada 126 | 127 | 128 | 129 | View of the Marmara Sea from Yeşilköy 130 | 131 | 132 | View of the Marmara Sea from Kadıköy 133 | 134 | See also 135 | 1509 Constantinople earthquake 136 | 1999 İzmit earthquake 137 | Black Sea deluge hypothesis 138 | Kanal İstanbul 139 | Montreux Convention Regarding the Regime of the Straits 140 | Turkish Straits 141 | References 142 | "Marmara, Sea of - Dictionary definition of Marmara, Sea of - Encyclopedia.com: FREE online dictionary". www.encyclopedia.com. Retrieved 3 January 2018. 143 | Liddell, Henry George; Scott, Robert. "A Greek-English Lexicon". Henry Stuart Jones and Roderick McKenzie. Perseus. Retrieved January 12, 2009. 144 | Parada, Carlos. "Greek Mythology Link". Archived from the original on February 13, 2002. Retrieved April 30, 2001. 145 | "Limits of Oceans and Seas" (PDF) (3rd ed.). International Hydrographic Organization. 1953. Retrieved February 7, 2010. 146 | External links 147 | Media related to Sea of Marmara at Wikimedia Commons 148 | Encyclopædia Britannica 149 | SCIENCE FOCUS – SeaWiFS, Sea of Marmara: Where Ancient Myth and Modern Science Mix 150 | vte 151 | Earth's oceans and seas 152 | Authority control Edit this at Wikidata 153 | GND: 4135005-4 VIAF: 248583530 WorldCat Identities (via VIAF): 248583530 154 | Categories: Sea of MarmaraAncient Greek geographySeas of the Mediterranean SeaSeas of TurkeyMarmara RegionLandforms of Istanbul ProvinceLandforms of Balıkesir ProvinceLandforms of Bursa ProvinceLandforms of Çanakkale ProvinceLandforms of Kocaeli ProvinceLandforms of Tekirdağ ProvinceLandforms of Yalova Province 155 | Navigation menu 156 | Not logged inTalkContributionsCreate accountLog inArticleTalkReadEditView historySearch 157 | Search Wikipedia 158 | Main page 159 | Contents 160 | Featured content 161 | Current events 162 | Random article 163 | Donate to Wikipedia 164 | Wikipedia store 165 | Interaction 166 | Help 167 | About Wikipedia 168 | Community portal 169 | Recent changes 170 | Contact page 171 | Tools 172 | What links here 173 | Related changes 174 | Upload file 175 | Special pages 176 | Permanent link 177 | Page information 178 | Wikidata item 179 | Cite this page 180 | Print/export 181 | Create a book 182 | Download as PDF 183 | Printable version 184 | In other projects 185 | Wikimedia Commons 186 | 187 | Languages 188 | Беларуская 189 | Deutsch 190 | हिन्दी 191 | Lietuvių 192 | Polski 193 | Русский 194 | Türkçe 195 | Українська 196 | 中文 197 | 96 more 198 | Edit links 199 | This page was last edited on 11 March 2019, at 18:59 (UTC). 200 | Text is available under the Creative Commons Attribution-ShareAlike License; additional terms may apply. By using this site, you agree to the Terms of Use and Privacy Policy. Wikipedia® is a registered trademark of the Wikimedia Foundation, Inc., a non-profit organization. 201 | Privacy policyAbout WikipediaDisclaimersContact WikipediaDevelopersCookie statementMobile viewWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 202 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/Polish/1.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Na mapach: Ziemia50°59′N 11°20′E (mapa) 3 | Weimar 4 | Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania 5 | 6 | Ten artykuł od 2018-10 wymaga zweryfikowania podanych informacji. 7 | Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. 8 | Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. 9 | Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. 10 | Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. 11 | Ten artykuł dotyczy miasta w Niemczech. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa. 12 | Weimar 13 | Ilustracja 14 | Rynek w Weimarze (2006) 15 | Herb 16 | Herb 17 | Państwo Niemcy 18 | Kraj związkowy Turyngia 19 | Zarządzający Peter Kleine↗ 20 | Powierzchnia 84,26 km² 21 | Populacja (2014) 22 | • liczba ludności 23 | • gęstość 24 | 63 477 25 | 750 os./km² 26 | Nr kierunkowy 03643 27 | Kod pocztowy 99423 28 | Tablice rejestracyjne WE 29 | Położenie na mapie Turyngii 30 | (Przełącz na mapę Niemiec) 31 | Mapa lokalizacyjna Turyngii 32 | Weimar 33 | Weimar 34 | Ziemia50°59′N 11°20′E 35 | Commons Multimedia w Wikimedia Commons 36 | Wikisłownik Hasło w Wikisłowniku 37 | Wikipodróże Informacje w Wikipodróżach 38 | Strona internetowa 39 | Portal Portal Niemcy 40 | Weimar – miasto na prawach powiatu w Niemczech, w kraju związkowym Turyngia, jedno z europejskich centrów kulturalnych. 41 | 42 | 43 | Spis treści 44 | 1 Historia 45 | 2 Kultura i nauka 46 | 3 Transport 47 | 4 Polacy w Weimarze 48 | 5 Osoby związane z miastem 49 | 6 Współpraca 50 | 7 Galeria 51 | 8 Przypisy 52 | 9 Linki zewnętrzne 53 | Historia 54 | 55 | Weimar w XVII wieku 56 | Najstarsze wzmianki o Weimarze pochodzą z 899 r. W XIV wieku miasto znalazło się w posiadaniu Wettynów. 57 | 58 | Na mocy postanowień traktatu lipskiego w 1485 Weimar znalazł się w granicach Elektoratu Saksonii ernestyńskiej linii Wettynów. W latach 1572-1809 stolica Księstwa Saksonii-Weimar, a następnie do 1918 stolica Księstwa Saksonii-Weimar-Eisenach. Od 1871 część zjednoczonych Niemiec. W 1899 uruchomiono komunikację tramwajową, zlikwidowaną w 1937. W latach 1919-1945 stolica kraju związkowego Turyngia. 59 | 60 | Od nazwy miasta pochodzi nazwa okresu w niemieckiej historii, Republika Weimarska 1919-1933, gdyż konstytucja niemiecka została zredagowana właśnie w Weimarze – ówczesna stolica (Berlin) była w 1918 r. ogarnięta zamieszkami rewolucyjnymi i uznano, że nie jest bezpiecznym miejscem dla obrad Zgromadzenia Narodowego. 61 | 62 | W czasie II wojny światowej w pobliżu znajdował się obóz koncentracyjny Buchenwald. Miasto zostało na początku 1945 r. w znacznym stopniu zniszczone wskutek bombardowań. 63 | 64 | W 1945 roku miasto znalazło się w radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec, by w 1949 zostać częścią NRD. W Weimarze miała siedzibę radziecka 8 Gwardyjska Armia. Od 1990 w granicach Republiki Federalnej Niemiec. 65 | 66 | W roku 1991 zapoczątkował tutaj swoją działalność Trójkąt Weimarski. 67 | 68 | Kultura i nauka 69 | Miasto było jednym z centrów niemieckiego oświecenia, mieszkały w nim czołowe postacie gatunku literackiego zwanego klasyką weimarską: Johann Wolfgang von Goethe i Fryderyk Schiller. W XIX wieku sławni kompozytorzy tacy jak Franz Liszt uczynili z Weimaru ośrodek życia muzycznego, a potem malarze i architekci, Henry van de Velde, Wassily Kandinsky, Paul Klee, Lyonel Feininger i Walter Gropius, przenieśli się tam i założyli ruch artystyczny Bauhaus, najważniejszą szkołę projektowania budynków w międzywojennych Niemczech. 70 | 71 | UNESCO wybrało Weimar jako kulturalną stolicę Europy na 1999 r. 72 | 73 | 2 września 2004 w Weimarze miał miejsce tragiczny w skutkach pożar w Bibliotece Księżnej Anny Amalii, znajdującej się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO. Biblioteka zawiera liczący ok. miliona pozycji zbiór książek, w tym kolekcję dzieł klasyków (m.in. Goethego), oraz kolekcję muzyczną księżnej i biblię Lutra z 1534 r. Spaleniu uległo 40-50 tys. tomów, straty materialne oszacowano na wiele milionów dolarów, straty dla kultury Niemiec i Europy są niewymierne. 74 | 75 | W mieście znajdują się dwie uczelnie: Bauhaus-Universität Weimar oraz uczelnia muzyczna Hochschule für Musik Franz Liszt Weimar. Znajduje się tutaj również archiwum Goethego i Schillera (Goethe- und Schiller-Archiv). 76 | 77 | Transport 78 | W Weimarze znajduje się dworzec kolejowy o randze ICE dzięki czemu miasto ma bezpośrednie połączenia kolejowe pociągami dużych prędkości z innymi miastami. 79 | 80 | Polacy w Weimarze 81 | 82 | Pomnik Adama Mickiewicza 83 | W Weimarze studiowali m.in. lekarz i astronom Nataniel Mateusz Wolf, agronom Włodzimierz Adolf Wolniewicz i reżyser teatralny Tadeusz Pawlikowski. Nauki u wybitnego węgierskiego kompozytora epoki romantyzmu Ferenca Liszta pobierali tu polscy pianiści Józef Wieniawski[1], Karol Tausig i Moriz Rosenthal. 84 | 85 | W 1774 roku w Weimarze urodził się polski filolog klasyczny Friedrich Christian Ludwig Tripplin. 86 | 87 | W 1820 w Weimarze ogłoszono drukiem niemiecki przekład raportu Józefa Bema z 1819 roku o jego doświadczeniach z rakietami bojowymi[2]. 88 | 89 | W 1829 w Weimarze doszło do spotkania poetów Adama Mickiewicza i Johanna Wolfganga von Goethego[3]. Współcześnie w Parku nad rzeką Ilm stoi pomnik Adama Mickiewicza. 90 | 91 | W czasie II wojny światowej w Weimarze byli więzieni m.in. Maksymilian Słuszkiewicz i Michał Kozal. 92 | 93 | Osoby związane z miastem 94 | Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Weimarem. 95 | Współpraca 96 | Miejscowości partnerskie[4] 97 | 98 | Francja Francja: Blois 99 | Niemcy Hesja: Fulda 100 | Finlandia Finlandia: Hämeenlinna 101 | Włochy Włochy: Siena 102 | Niemcy Nadrenia-Palatynat: Trewir 103 | Polska Polska: Zamość, Kamienica (powiat limanowski) 104 | Galeria 105 | 106 | Kościół katolicki pw. Najświętszego Serca Jezusa 107 | 108 | 109 | 110 | Ratusz 111 | 112 | 113 | 114 | Zamek Zielony 115 | 116 | 117 | 118 | Pałac książąt Saksonii-Weimar i Saksonii-Weimar-Eisenach 119 | 120 | 121 | Archiwum Nietzschego 122 | 123 | 124 | 125 | Muzeum Miejskie 126 | 127 | 128 | 129 | Nowe Muzeum 130 | 131 | 132 | 133 | Teatr Narodowy 134 | 135 | 136 | Dworzec kolejowy 137 | 138 | 139 | 140 | Park nad rzeką Ilm 141 | 142 | Przypisy 143 | Józef Wieniawski, www.wieniawski.pl [dostęp 2017-11-27] (ang.). 144 | Bolesław Orłowski: Nie tylko szablą i piórem. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1985, s. 139, 154. ISBN 83-206-0509-1. 145 | Jerzy Krasuski, Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 152, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813. 146 | Współpraca. 147 | Linki zewnętrzne 148 | oficjalna strona miasta 149 | [pokaż] 150 | p • d • e 151 | Turyngia (Thüringen) 152 | [pokaż] 153 | p • d • e 154 | Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Niemczech 155 | [pokaż] 156 | p • d • e 157 | Europejskie Stolice Kultury 158 | Kontrola autorytatywna (miasto niezależne):VIAF: 136822898LCCN: n81042181GND: 4065105-8NKC: ge131393WorldCat 159 | Kategorie: WeimarMiasta w TuryngiiObiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Niemczech 160 | Menu nawigacyjne 161 | Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj 162 | Przeszukaj Wikipedię 163 | Strona główna 164 | Losuj artykuł 165 | Kategorie artykułów 166 | Najlepsze artykuły 167 | Częste pytania (FAQ) 168 | Dla czytelników 169 | O Wikipedii 170 | Zgłoś błąd 171 | Kontakt 172 | Wspomóż Wikipedię 173 | Dla wikipedystów 174 | Pierwsze kroki 175 | Portal wikipedystów 176 | Ogłoszenia 177 | Zasady 178 | Pomoc 179 | Ostatnie zmiany 180 | Narzędzia 181 | Linkujące 182 | Zmiany w linkowanych 183 | Prześlij plik 184 | Strony specjalne 185 | Link do tej wersji 186 | Informacje o tej stronie 187 | Element Wikidanych 188 | Cytowanie tego artykułu 189 | Drukuj lub eksportuj 190 | Utwórz książkę 191 | Pobierz jako PDF 192 | Wersja do druku 193 | W innych projektach 194 | Wikimedia Commons 195 | Wikipodróże 196 | 197 | W innych językach 198 | Afrikaans 199 | العربية 200 | Asturianu 201 | Azərbaycanca 202 | تۆرکجه 203 | Башҡортса 204 | Беларуская 205 | Беларуская (тарашкевіца)‎ 206 | Български 207 | Boarisch 208 | Bosanski 209 | Brezhoneg 210 | Català 211 | Cebuano 212 | Čeština 213 | Cymraeg 214 | Dansk 215 | Deutsch 216 | Eesti 217 | Ελληνικά 218 | English 219 | Español 220 | Esperanto 221 | Euskara 222 | فارسی 223 | Français 224 | Frysk 225 | Gàidhlig 226 | Galego 227 | 客家語/Hak-kâ-ngî 228 | 한국어 229 | Hawaiʻi 230 | Հայերեն 231 | हिन्दी 232 | Hornjoserbsce 233 | Hrvatski 234 | Bahasa Indonesia 235 | Interlingue 236 | Íslenska 237 | Italiano 238 | עברית 239 | Basa Jawa 240 | ქართული 241 | Қазақша 242 | Kiswahili 243 | Кыргызча 244 | Latina 245 | Latviešu 246 | Lëtzebuergesch 247 | Lietuvių 248 | Magyar 249 | Македонски 250 | മലയാളം 251 | मराठी 252 | مصرى 253 | Bahasa Melayu 254 | Nederlands 255 | 日本語 256 | Нохчийн 257 | Norsk 258 | Norsk nynorsk 259 | Occitan 260 | پنجابی 261 | Piemontèis 262 | Plattdüütsch 263 | Ποντιακά 264 | Português 265 | Română 266 | Русский 267 | Sardu 268 | Scots 269 | Shqip 270 | Sicilianu 271 | Simple English 272 | Slovenčina 273 | Ślůnski 274 | Српски / srpski 275 | Srpskohrvatski / српскохрватски 276 | Suomi 277 | Svenska 278 | Татарча/tatarça 279 | ไทย 280 | Тоҷикӣ 281 | Türkçe 282 | Українська 283 | اردو 284 | Vèneto 285 | Vepsän kel’ 286 | Tiếng Việt 287 | Volapük 288 | Winaray 289 | 粵語 290 | 中文 291 | Edytuj linki 292 | Tę stronę ostatnio edytowano 21 paź 2018, 23:03. 293 | Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. 294 | Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilnaWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 295 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/German/5.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Hauptort 3 | (Weitergeleitet von Zentraler Ort) 4 | Zur Navigation springenZur Suche springen 5 | Dieser Artikel oder nachfolgende Abschnitt ist nicht hinreichend mit Belegen (beispielsweise Einzelnachweisen) ausgestattet. Angaben ohne ausreichenden Beleg könnten daher möglicherweise demnächst entfernt werden. Bitte hilf Wikipedia, indem du die Angaben recherchierst und gute Belege einfügst. 6 | 7 | „Alle Wege führen nach Paris“, das TGV-Netz (orange): Eine Stadt als Hauptstadt und Hauptort eines ganzen Staates 8 | Ein Hauptort oder zentraler Ort ist die Ortschaft, die das wirtschaftliche, geistige oder administrative Zentrum eines geographischen Raumes darstellt, aus Sicht der Verwaltungsgliederung und der Raumplanung mit leicht unterschiedlicher Bedeutung. 9 | 10 | 11 | Inhaltsverzeichnis 12 | 1 Abgrenzung Hauptort und zentraler Ort 13 | 2 Abgrenzung Hauptort und Hauptstadt 14 | 3 Länderspezifisches 15 | 3.1 Deutschland 16 | 3.2 Österreich 17 | 3.3 Schweiz und Liechtenstein 18 | 3.4 Frankreich 19 | 3.5 Italien 20 | 3.6 Schweden 21 | 4 Siehe auch 22 | 5 Literatur 23 | 6 Weblinks 24 | 7 Einzelnachweise 25 | Abgrenzung Hauptort und zentraler Ort 26 | Zentrale Orte sind Orte, in denen Verwaltungs-, Dienstleistungs-, Verkehrs-, Kultur-, Bildungs- und Wirtschaftsfunktionen für ein Umland konzentriert sind. Ein solcher Ort nimmt aufgrund dieser Konzentration eine bedeutende Stellung für sein Umland ein („Bedeutungsüberschuss“). Zentrale Orte bilden unter sich wiederum oft eine Hierarchie bzw. bauen ein Schema der Funktionsteilung von Zentralität auf. Ein solches Schema ist beispielsweise das System der zentralen Orte, das auf raumwissenschaftliche Untersuchungen in den 1930er Jahren zurückgeht. Darüber hinaus sind weitere wissenschaftliche Ansätze und Modelle zur Erklärung der Entstehung und Funktion von Zentralität und Zentralen Orten entstanden. 27 | 28 | Allgemein gilt: Je größer und bedeutender eine Stadt ist, desto größer ist auch ihr potentieller Einzugsbereich. Das gilt nicht nur für Wirtschaft und Handel, sondern auch für Wanderungen in eine Stadt oder zwischen den Städten (räumliche Mobilität). Verschiedene Wissenschaften befassen sich mit den Mustern und Wahrscheinlichkeiten dieser Abläufe. 29 | 30 | In Bezug auf das Verhältnis zwischen der räumlichen Mobilität bzw. dem Wanderungsbereich von Stadtbewohnern und der Zentralitätsstufe ihrer Stadt galt in der Regel: Je größer der Besitz oder je höher der Bildungsgrad einer Person, desto weiter war auch der potentielle Wanderungsbereich und Heiratskreis. Das Besitz- und Bildungsbürgertum von beispielsweise Leipzig hatte Verbindungen nach Dresden, Wittenberg, Berlin, Erfurt und in andere Städte vergleichbarer Zentralität, aber nicht in Kleinstädte wie Wildenfels und Hartenstein bei Zwickau. 31 | 32 | Der soziale Aufstieg in Leipzig ist meist Zuwanderern aus Städten mit etwas geringerer Zentralität wie Chemnitz, Schneeberg und Zwickau vorbehalten, die wiederum ihre Aufsteiger unter den Zuwanderern aus den kleineren Städten des Erzgebirges haben. Besitzarme Zuwanderer stammen in der Regel aus der unmittelbaren ländlichen Umgebung. Während der Industriellen Revolution verstärkte sich dieser Zustrom auch in die stadtnahen Dörfer, die dann nach 1890 in die Städte eingemeindet worden sind, wodurch es in Mitteleuropa zur Herausbildung von Großstädten gekommen ist. So ergeben sich aus der Klassen- und Schichtenzugehörigkeit einer Person und dem Zentralitätsgrad der Siedlung bestimmte Wahrscheinlichkeiten für Wanderungs- und Heiratskontakte in andere Städte, wobei die Wahrscheinlichkeit mit der räumlichen Entfernung und sozialen Distanz stets abnimmt, ebenso zur Landbevölkerung (siehe auch soziale Mobilität). Durch Fernwanderung von Unterschicht-Bevölkerung, etwa von Anatolien nach Berlin-Kreuzberg, werden diese allgemeinen Gesetzmäßigkeiten scheinbar außer Kraft gesetzt, gelten aber insgesamt gesehen weiter, so z. B. für den sozialen Aufstieg dieser neuen Unterschichten. 33 | 34 | Abgrenzung Hauptort und Hauptstadt 35 | Eine Hauptstadt ist der Hauptort einer Region, eines Bezirks, Landes, Staates oder historischen Territoriums (Residenzstadt). Meist ist sie Verwaltungssitz und muss nicht zwingend auch Regierungs­sitz sein. Die Hauptstadt muss nicht der größte oder bevölkerungsreichste Ort sein, oder der Hauptort als wirtschaftlich-kulturelles Zentrum des Raumes, und muss nicht einmal verwaltungsgliederisch Teil der Region sein, und umgekehrt der räumliche Hauptort der Region nicht administrative Hauptstadt. Beispiel für eine starke Konzentration der politischen und raumgliederischen Aspekte („zentralistischer Hauptort“) ist Paris in Frankreich, Beispiel eines dezentralen Konzeptes ist die Europäische Union, die, aufgrund der vielen als gleichrangig erachteten Hauptorte Europas gar keine, bzw. drei Hauptstädte im Sinne des Begriffs hat (Brüssel, Straßburg und Luxemburg). 36 | 37 | Ein Hauptort muss nicht geographisch zentral liegen. Nicht jede Stadt ist auch gleichzeitig Hauptort einer Region, kann aber für die Menschen der umliegenden Regionen, und die Raumplanung und -entwicklung als solcher gelten, wenn bestimmte Teile der Infrastruktur nur in dieser Stadt vorhanden sind. In schlecht entwickelten Räumen liegen die Hauptorte typischerweise außerhalb der Region, was zu Abwanderung und Stärkung des Hauptortes führt. 38 | 39 | Bei territorialer Zusammenlegung ist zumeist der Ort mit Verwaltungssitz der neue Hauptort, ebenso in dünn- und streubesiedelten Regionen ohne allgemeinem Zentrum. Politisch-administrative und geistig-wirtschaftliche Aspekte beeinflussen sich gegenseitig, sodass der eine Aspekt im Laufe der Stadtentwicklung den anderen nach sich zieht (Urbanisierung) – Beispiele sind historische Siedlungsgründungen um Klöster und Burgen, die deren Funktion als Hauptort übernehmen, und umgekehrt Neugründungen oder Verlagerung von Hauptstädten aus wirtschaftspolitischen Gründen (wie Brasília oder Ankara). Musterbeispiel einer Hauptortentwicklung ist Hongkong, 1842 in einer dörflichen Region als Handelshafen und Kolonialverwaltung installiert, heute Zentralort des ganzen Südens Ostasiens und Drehscheibe des Welthandels. 40 | 41 | Länderspezifisches 42 | Deutschland 43 | Der Verwaltungssitz eines (Land-)Kreises muss nicht notwendigerweise in einer Stadt beheimatet sein, der Sitz kann auch in einer Gemeinde ohne Stadtrechte liegen. In diesem Fall lautet die Bezeichnung nicht Kreisstadt, sondern Kreishauptort. Vor etlichen Jahren gab es vor allem in Bayern und Niedersachsen Kreisverwaltungen in Kreishauptorten, zum Beispiel Wegscheid und Mallersdorf sowie bis 1952 Roding in Bayern oder Westerstede und Wittlage in Niedersachsen. Der kleinste Kreishauptort war die Gemeinde Ort bis zur Eingemeindung in die Stadt Freyung am 1. April 1954 als Sitz des Landkreises Wolfstein. Mit der Auflösung von Kreisen im Rahmen von Kreisgebietsreformen (z. B. Auflösung der Landkreise Wittlage, Mallersdorf und Wegscheid im Jahr 1972) sowie der Verleihung von Stadtrechten, z. B. an Westerstede am 28. Mai 1977, sind diese Sonderfälle zum Großteil entfallen. Als einzige Ausnahme in Deutschland verbleibt der Markt Garmisch-Partenkirchen. 44 | 45 | Österreich 46 | In Österreich spielt der Begriff verwaltungsrechtlich keine Rolle, wohl aber in der amtlichen Statistik. So definiert sich der Begriff Gemeindehauptort im amtlichen Ortsverzeichnis der Statistik Austria:[1] 47 | 48 | „Als Hauptort ist jene Ortschaft anzusehen, die infolge ihrer Anreicherung mit Geschäften, Gewerbe- und Dienstleistungsbetrieben, kirchlichen, kulturellen und Verwaltungseinrichtungen als Mittelpunkt der Gemeinde fungiert. Nicht immer ist dies der größte Ort oder jener, in dem sich das Gemeindeamt oder die Kirche befindet. Aus formalen Gründen ist bei jeder Gemeinde ein Hauptort ausgewiesen, obwohl es einige Gemeinden gibt, die keinen Hauptort erkennen lassen.“ 49 | 50 | Dabei ist die Ortschaft selbst ein verwaltungstechnisches Gebiet, zu dem meist ein namengebender Hauptort (ursprünglich Sitz des Postamtes der Ortschaft als Adressbereich) gehört. 51 | 52 | Außerdem arbeitet die Raumplanung der Länder großmaßstäblicher mit diesem Begriff, meist mit den Abstufungen regionales Zentrum, teilregionales Zentrum (beschränkte Zentralortfunktion, etwa nur wirtschaftlich, aber nicht politisch), teils teilregionales Versorgungszentren (oft gemeinsam mit anderen Orten) und lokales Zentrum. Der Gemeindehauptort folgt als eine der untersten Stufen, dann gibt es noch innerkommunale Nebenzentren (Hauptorte der Ortschaften, u. ä.). 53 | 54 | Schweiz und Liechtenstein 55 | Siehe auch: Vorort (Geschichte) 56 | In der Deutschschweiz kann auch ein Dorf der Hauptort sein, da nicht alle Kantone Städte aufweisen. So ist der Hauptort des Kantons Appenzell Innerrhoden das Dorf Appenzell mit 5751 Einwohnern (2006). Bei Kantonen, deren Verwaltungszentrum eine Stadt ist, ist der Hauptort zugleich umgangssprachlich Hauptstadt, wie zum Beispiel Zürich. Dies gilt auch für den Liechtensteiner Hauptort Vaduz mit etwas mehr als 5000 Einwohnern. 57 | 58 | In der Schweiz gelten statistisch alle Orte mit mehr als 10'000 Einwohnern als Stadt. Viele historische Städte (Ortschaften mit mittelalterlichem Stadtrecht) haben wesentlich weniger Einwohner. Zu den historischen Städten zählen beispielsweise Stein am Rhein, Diessenhofen und Maienfeld oder, als Extreme, Fürstenau mit weniger als 1000 und Werdenberg mit weniger als 100 Einwohnern. Hingegen ist zum Beispiel Schwyz, Hauptort des Innerschweizer Kantons Schwyz, trotz der über 14'000 Einwohner immer noch stolz, ein Flecken und nicht etwa eine Stadt zu sein. 59 | 60 | Frankreich 61 | In Frankreich wird chef-lieu, die französische Entsprechung zu „Hauptort“, für die Verwaltungssitze jeder Art von Gebietskörperschaften und Verwaltungseinheiten sowie Wahlkreisen (Kantone) unterhalb des Zentralstaates (Regionen, Départements, Arrondissements und Gemeinden) verwendet. 62 | 63 | Die Einwohnerzahl spielt in manchen Fällen kaum eine Rolle: Der Kanton Craonne z. B. war bis zu seiner Auflösung 2015 nach seinem Hauptort, einem Dorf mit nur 65 Einwohnern (2005), benannt, während der größte Ort des Kantons (Corbeny) zehnmal so viele Einwohner hat (693 im Jahr 2006); jedoch hatte Craonne im Jahr 1906 630 Einwohner. 64 | 65 | Italien 66 | In Italien wird der entsprechende italienische Begriff capoluogo in derselben Weise für die Verwaltungssitze der Regionen, Provinzen und Gemeinden angewandt. 67 | 68 | Schweden 69 | In Schweden hat jede der 290 Gemeinden einen Hauptort (schwedisch centralort), der oft den gleichen Namen wie die Gemeinde trägt. 70 | 71 | Siehe auch 72 | Center 73 | City (Stadt) 74 | Metropole 75 | Literatur 76 | Walter Christaller: Die zentralen Orte in Süddeutschland: Eine ökonomisch-geographische Untersuchungen über die Gesetzmäßigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1968 (Reprografischer Nachdruck der 1. Aufl. Jena 1933) 77 | Hans Heinrich Blotevogel: Kulturelle Zentralfunktionen. Theoretische Konzepte und Beispiele aus Westfalen seit dem 18. Jahrhundert. In: Günter Wiegelmann (Hrsg.): Kulturelle Stadt-Land-Beziehungen in der Neuzeit. 1978, S. 63–114 (Volltext als PDF) 78 | Weblinks 79 | Literatur zum Thema Hauptort im Katalog der Deutschen Nationalbibliothek 80 | Einzelnachweise 81 | Passage zitiert nach: Peter Zeiszig, Statistik Austria (Hrsg.): Ortsverzeichnis Kärnten. Wien 2004, ISBN 3-902452-41-2, Erläuterungen, Begriffe und Definitionen 1. Zum Systematischen Verzeichnis Pkt. 9 Hauptort der Gemeinde, S. 14 (pdf, statistik.at [abgerufen am 22. November 2009]). 82 | Kategorien: Politische GeographieOrtsbeinameRaumplanungTheorie (Raumordnung)Wirtschaftsgeographie 83 | Navigationsmenü 84 | Nicht angemeldetDiskussionsseiteBeiträgeBenutzerkonto erstellenAnmeldenArtikelDiskussionLesenBearbeitenQuelltext bearbeitenVersionsgeschichteSuche 85 | Wikipedia durchsuchen 86 | Hauptseite 87 | Themenportale 88 | Zufälliger Artikel 89 | Mitmachen 90 | Artikel verbessern 91 | Neuen Artikel anlegen 92 | Autorenportal 93 | Hilfe 94 | Letzte Änderungen 95 | Kontakt 96 | Spenden 97 | Werkzeuge 98 | Links auf diese Seite 99 | Änderungen an verlinkten Seiten 100 | Spezialseiten 101 | Permanenter Link 102 | Seiten­informationen 103 | Wikidata-Datenobjekt 104 | Artikel zitieren 105 | Drucken/­exportieren 106 | Buch erstellen 107 | Als PDF herunterladen 108 | Druckversion 109 | 110 | In anderen Sprachen 111 | Asturianu 112 | Brezhoneg 113 | English 114 | Español 115 | Français 116 | Italiano 117 | Português 118 | Svenska 119 | 中文 120 | 14 weitere 121 | Links bearbeiten 122 | Diese Seite wurde zuletzt am 16. Dezember 2018 um 23:31 Uhr bearbeitet. 123 | Abrufstatistik 124 | 125 | Der Text ist unter der Lizenz „Creative Commons Attribution/Share Alike“ verfügbar; Informationen zu den Urhebern und zum Lizenzstatus eingebundener Mediendateien (etwa Bilder oder Videos) können im Regelfall durch Anklicken dieser abgerufen werden. Möglicherweise unterliegen die Inhalte jeweils zusätzlichen Bedingungen. Durch die Nutzung dieser Website erklären Sie sich mit den Nutzungsbedingungen und der Datenschutzrichtlinie einverstanden. 126 | Wikipedia® ist eine eingetragene Marke der Wikimedia Foundation Inc. 127 | DatenschutzÜber WikipediaImpressumEntwicklerStellungnahme zu CookiesMobile AnsichtWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 128 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/Uzbek/6.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | Kompyuter 2 | Vikipediya, ochiq ensiklopediya 3 | Navigatsiya qismiga oʻtishQidirish qismiga oʻtish 4 | 5 | Shaxsiy kompyuterning sxemasi: 6 | 1. Monitor tizimi 7 | 2. Ona plata 8 | 3. Protsessor 9 | 4. Port ATA 10 | 5. Tezkor xotira 11 | 6. Kengaytiruvchi kartalar 12 | 7. Quvvat bloki 13 | 8. Diskovod 14 | 9. Qattiq disk 15 | 10. Klaviatura 16 | 11. Sichqon 17 | Kompyuter (ing. computer — hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) — oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama. Biroq, K. hisoblash ishlarini bajarishdan tashqari uning funksiyasi ancha keng. EHMlarning rivojlanishida K. ning bir necha avlodlarini koʻrsatish mumkin. Bu avlodlar element turlari, konstruktiv-texnologik xususiyatlari, mantiqiy tuzilishi, dastur taʼminoti, texnik tafsilotlari, texnikadan foydalanishning qulaylik darajasi bilan bir-biridan farq qiladi. K.ning dastlabki avlodida (Ural-1, Minsk-2, BSEM-2) asosiy element elektron lampa boʻlgani uchun u juda katta joyni egallagan edi. Soʻngra bu lampa oʻrnida tranzistorlar ishlatilgan K. (Razdan-2, M-220, Minsk-22 va boshqalar), integral mikrosxemalar ishlatilgan K. (IBM-360, 1BM-370, (AQSH), YESEVM (Rossiya) va boshqa, integratsiya darajasi katta boʻlgan integral sxemalar urnatilgan shaxsiy K.lar paydo boʻldi. Shaxsiy K. (mikro va-mikro EHM) tushunchasi 20-asr 70-yillar oxiridan boshlab keng tarqala boshladi. Shaxsiy K.ning keyingi avlodlarida mikroelektron va biosxemalardan foydalanildi; ularning hajmi kitob kattaligidek hajmgacha kichraydi, massasi esa 3,5 kg gacha kamaydi. 1981-yil IBM (Ay-Bi-Em) firmasi shaxsiy K.ning yanada takomillashgan modellarini ishlab chiqara boshladi. Keyinchalik boshqa firmalar IBM bilan PC biriktirilgan K.ni, Apple firmasi esa Macintosh ("Makintosh") yoki oddiygina "maki" deb ataladigan K. ni yaratishdi. 21-asr boshlarida dunyoda oʻnlab mln. shaxsiy K.lar, 1 mln.ga yaqin EHM (shu jumladan, bir necha oʻn superEHM) boʻlgan. K.lar masalalarni yechishda foydalaniladigan komponentlar (tarkibiy qismlar) tarkibi va tavsifi jihatdan bir-biridan farq qiladi. Murakkab masalalarni yechishda kuchli qurilmalar oʻrnatilgan K.dan, xujjatlarni bosishda harf bosish qurilmasi boʻlgan K.dan foydalaniladi. Istalgan K. tizimlar bloki, monitor va klaviaturadan iborat boʻladi. Kerak boʻlganda bulardan tashqari boshqa qurilmalar ham ulanadi. Tizimlar bloki da K.ning ishlashi uchun zarur muhim qismlar (diskni yuritkich, vinchester — qattiq disk, mantiqiy amallarni bajaruvchi mikrosxemalar) boʻlib, unga qolgan qurilmalar ulanadi. Monitor {displey) matn va turli tasvir kurinishidagi axborotlarni ekranda aks ettiradi. Klaviatura K.ga buyruq va turli axborotlarni kiritadi. Koʻpincha, K. tarkibiga "sichqon" manipulyatori va printer kiritiladi. "Sichqon" ikki yoki uchta knopkasi (tugmasi) boʻlgan qurilma boʻlib, uning yordamida K. ishini osonlashtiradi. Printer esa axborotlarni qogʻozga tushirish uchun xizmat qiladi. Zamonaviy K.lar, asosan, toʻrt qurilma: boshqarish, protsessor, xotira va kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Boshqarish qurilmasi K.ning barcha qurilmalari ishini muvofiklashtiradi va boshqaradi. Protsessor K.ning asosiy qurilmasi boʻlib, axborotlarga ishlov beradi, yaʼni hisoblash amallari, solishtirish va uzatish kabi arifmetikmantiqiy amallarni bajaradi. Bu qurilma bajaradigan amallar dasturlar orqali belgilanadi. Xotira qurilmasi axborotlarga ishlov berish vaqtida uni saqlash uchun xizmat qiladi. Foydalanayotgan dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat saqlanadigan axborotlar tashqi xotira (disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot almashinuvi kiritish-ch iqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi. 18 | 19 | K. oʻyinlari ham keng tarqalgan. Ularning mingdan ortiq xili mavjud; ular yordamida koʻp narsalarni amaliy bilib olish va amaliy tajribalarni orttirish mumkin (qarang Kompyuter oʻyinlari). K.ning universalligi axborotni aniq maqsad yoʻlida qayta ishlay olishiga, inson faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarishni tubdan oʻzgartirishga, kishilarning ishini osonlashtirishga imkon beradi. Ob-havoni oldindan aytib berishda meteostansiyalar va sunʼiy yoʻldoshlardan keladigan axborotlarni yigʻib va tahlil qilib, juda katta hisoblash ishlarini bajaradi va inson uchun qulay boʻlgan shaklda ifodalaydi (qarang Intranet, Internet, Kompyuter tarmogʻi). 20 | 21 | 22 | Mundarija 23 | 1 Adabiyot 24 | 2 Manbalar 25 | 3 Tarixi 26 | 4 Manbalar 27 | Adabiyot 28 | Xolmatov T., Taylaqov N., Informatika va hisoblash texnikasi T., 2001.[1] 29 | Manbalar 30 | OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 31 | Tarixi 32 | Elektron hisoblash mashinalari (EHM) davri 4 avloddan iborat boʻlib, ular quyidagi alomatlari bilan farqlanadi: asosiy tashkil etuvchi elementi, tezkorligi, tezkor xotirasi hajmi, kiritish-chiqarish qurilmasi, dasturiy taʼminoti. 33 | 34 | 1947-yilda Bell laboratoriyasinig xodimlari amerikalik Uilyam Shokli, Jon Bardin va Uolter Bratteyn tomonidan elektron lampa ishini bajara oladigan tranzistor ishlab chiqildi. Endi bu element asosida EHMlar oʻlchami, vazni va energiya sarfi minglab baravar kamaydi, tezligi oʻnlab marotaba ortdi. Bu kashfiyot uchun ular 1956-yilda Nobel mukofotiga sazovor boʻlishdi. 1957-yilda Texas Instruments firmasi xodimi Jek Kilbi mantiqiy elementlardan tuzilgan birinchi integral sxemani ishlab chiqdi. Tranzistor va integral sxemaning kashfiyoti tufayli qisqa davr ichida EHMlarning quyidagi jadvalda qiyoslamasi berilgan toʻrt avlodi ishlab chiqarilgan. 35 | 36 | Avlodlar Asosiy 37 | element 38 | 39 | Amal bajarish 40 | tezligi 41 | 42 | Kiritish-chiqarish qurilmasi Dasturiy taʼminot Shu avlod 43 | EHMiga misol 44 | 45 | 1-avlod 46 | 1946-1955 47 | 48 | Elektron 49 | lampa 50 | 51 | 1 sekundda 52 | 10-20 ming 53 | 54 | Boshqarish pulti, perfokarta Mashina tili, dasturlash tili ENIAC, MESM, 55 | MINSK-1, URAL 56 | 57 | 2-avlod 58 | 1956-1965 59 | 60 | Tranzistor 1 sekundda 61 | 100-500 ming 62 | 63 | Perfokarta, 64 | perfolenta, magnitli baraban 65 | 66 | Dispetcher va paket sistemasi, IBM 707, BESM-6 67 | MINSK-22 68 | 69 | 3-avlod 70 | 1966-1974 71 | 72 | Integral 73 | sxema 74 | 75 | 1 sekundda 76 | 2×106 gacha 77 | 78 | Videoterminal 79 | sistemasi 80 | 81 | Operatsion sistemalar IBM 360, 82 | EC-1030 83 | 84 | 4-avlod 85 | 1975 -… 86 | 87 | Katta 88 | integral 89 | 90 | sxema 91 | 92 | 1 sekundda 108 93 | va yuqori 94 | 95 | Rangli grafik displey Maʼlumotlar ombori, ekspert sistemasi PRAVETS, IBM, 96 | Pentium 97 | 98 | Narxi qimmat hamda oʻlchami katta EHMlarga koʻp sonli muhandislar va dasturchilar xizmat koʻrsatishgan. Bunday hisoblash mashinalarining oddiy inson xonadoniga kirib kelishi uchun narxini arzonlashtirish, oʻlchamlarini kichiklashtirish, oʻrnatilgan dastur asosida dasturchilarsiz mustaqil ishlatilishi mumkin boʻlgan holatga keltirish zarur boʻldi. Bu rivojlanish shaxsiy kompyuter (PC – Personal Compyuter) atamasi bilan bogʻlangan. 99 | 100 | Kompyuter deganda dastur asosida axborotlarni katta tezlikda qayta ishlashni taʼminlovchi universal avtomatik qurilmani tushunish mumkin. 101 | 102 | Birinchi shaxsiy kompyuter 1973-yilda Fransiyada Truong Trong Ti tomonidan ishlab chiqilgan. Avvaliga mazkur shaxsiy kompyuter elektron oʻyinchoq sifatida qabul qilindi. Bu kompyuter 1977-yilda amerikalik Stiv Jobs boshchiligidagi „Apple Computer“ firmasi tomonidan mukammallashtirildi hamda dasturlarning katta majmuini tatbiq etib ommaviy ravishda ishlab chiqarila boshlandi. Shundan beri kompyuter hayotimizda mustahkam joylashib, axborotni qayta ishlashning eng zamonaviy vositasiga aylandi. 103 | 104 | Hozirgi kunda xilma-xil zamonaviy kompyuterlar insonga xolis xizmat qilmoqda. Ular­ning tashqi koʻrinishlari ham turlicha. Lekin kompyuterlarni tashkil etuvchi qurilmalar (yaʼni apparatli taʼminoti) bilan yaqindan tanishsak, turli turkumdagi mashinalardagi qurilmalarda oʻxshashlik borligini koʻramiz. Har qanday kompyu­terning apparatli taʼminoti asosiy va qoʻshimcha qurilmalardan tashkil topgan. Asosiy qurilmalar kompyuter ishlashini taʼminlasa, qoʻshimcha qurilmalar kompyuterdan foydalanishda qulayliklar va qoʻshimcha imkoniyatlar beradi. 105 | 106 | Kompyuterning asosiy qurilmalariga sistema bloki, monitor va klaviatura kiradi. Qoʻshimcha qurilmalarga sichqoncha manipulyatori, printer, plotter, skaner, modem, web-kamera va boshqalar misol boʻladi. 107 | 108 | Sistema bloki, asosan, gʻilof, asosiy plata (ona plata yoki sistema platasi), protsessor, xotira qurilmalari va mikrosxemalar, quvvat blokidan iborat. 109 | 110 | Asosiy plata yaxlit asosga yigʻilgan elektron sxemalar boʻlib, unga baʼzi qurilmalar axborot almashish sistema magistrali – shinalar (simlarining oʻramlari) yordamida bogʻlanadi. Shinalar kompyuter-ning hamma qurilmalariga parallel holda ulanadi. Kompyuter ishida uch xil shina xizmat koʻrsatadi: berilganlar (berilgan maʼlumotlar) shinasi, adreslar shinasi, boshqarish shinasi. Asosiy platada mikroprotsessor, xotira qurilmalari va mikrosxemalar, ovoz, video va tarmoq platalari ham joylashadi. Ular asosiy plataning maxsus slot (qirqim)lariga ulanadi. 111 | 112 | Diskyurituvchi, printer, flash-xotira kabi qurilmalar portlar deb yuritiluvchi asosiy platadagi maxsus joylarga ulanadi. Bu qurilmalarni boshqarish uchun asosiy platada kontrollerlar deb ataluvchi elektron sxemalar mavjud. Portlar parallel (LPT), ketma-ket (COM) va universal ketma-ket (USB) turlarga boʻlinadi. Ketma-ket port protsesordan maʼlumotlarni baytlarda oladi va qurilmalarga bitlarda uzatadi, paralelel port esa baytlarda olib baytlarda uzatadi. Odatda, sichqoncha va modem ketma-ket portlarga, printer parallel portga ulanadi. Juda koʻp asosiy platalarda sichqoncha va klaviatura doiracha shaklidagi PS/2 boʻlmaga ulanadi. Hozirgi kunda universal ketma-ket portga sichqoncha, klaviatura va boshqa qurilmalarni ulash imkoni bor. 113 | 114 | Odatda, asosiy plataning ajralmas qismi sifatida qaraladigan doimiy xotira qurilmasi (DXQ, ing. ROM – Read Only Memory – faqat oʻqish uchun xotira) mikrosxema koʻrinishida tashkil etilgan boʻlib, quvvat manbaiga bogʻliq boʻlmagan holda maʼlumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi. Doimiy xotira qurilmasida kompyuterning kiritish-chiqarish asosiy sistemasi (BIOS – Basic Input-Output System) haqidagi doimiy axborot saqlanadi. 115 | 116 | Protsessorni mikroprotsessor yoki CPU (yaʼni, Central Processing Unit-markaziy protsessor) deb ham atashadi. Protsessor arifmetik va mantiqiy amallar bajaradi, xotira bilan bogʻlanadi va barcha qurilmalar ishini boshqaradi. 117 | 118 | Zamonaviy kompyuterlarda protsessor vazifasini kvadratdan ham kichik yuzali yagona yarim oʻtkazgichli kristalda (kremniy yoki germaniy) joylashgan millionlab mitti tranzistorlardan tashkil topgan mikroprotsessor, yaʼni oʻta zich integral sxema, bajarmoqda. Misol sifatida koʻradigan boʻlsak, Intel Pentium Pro mikroprotsessori oʻz ichida 5,5 milliondan ortiq tranzistorlarni saqlaydi. 119 | 120 | Protsessorning ish unumdorligi uning tezligi (taktli chastota) va raz­ryadlar soni bilan belgilanadi. Tezlik protsessorning 1 sekundda bajargan amallar miqdori bilan belgilanadi va Gs (gers) bilan ifodalanadi. Masalan, i8086 protsessori 10 MGs (sekundiga 10 million amal) tezlikka ega boʻlsa, Intel Pentium IV protsessori uchun bu koʻrsatkich 1700 MGs va undan yuqoridir. Protsessor­ning razryadlari soni uning bir vaqtning oʻzida baravariga ishlashi mumkin boʻlgan bitlar miqdori bilan aniqlanadi. Hozirgi kunda 16, 32, 64, 128 razryadli protsessorlar keng qoʻllanilmoqda. Protsessorning tezligini oshirish maqsadida hozirgi vaqtda kesh-xotira, turli matematik soprotsessorlar kabi vositalardan foydalanish yoʻlga qoʻyilgan. Shu kunlarda protsessorlarning koʻp yadroli turlari ishlatilmoqda. 121 | 122 | Protsessor, asosan, quyidagi qismlardan iborat: 123 | 124 | arifmetik-mantiqiy qurilma; 125 | maʼlumotlar va adreslar shinasi; 126 | registrlar; 127 | buyruq jamlagichi; 128 | kesh, yaʼni kichik hajmli oʻta tezkor xotira; 129 | qoʻzgʻaluvchan vergulli sonlar matematik soprotsessori. 130 | Aniq protsessorga mos i80386, 16/32 yozuvi, ushbu protsessor 16 razryadli berilganlar shinasi va 32 razryadli adreslar shinasiga ega ekanligini, yaʼni bir vaqtning oʻzida 16 bit axborot va 232= 4 Gbayt hajmdagi adreslar (adreslar sohasi) bilan ishlash imkoniyati mavjudligini bildiradi. 131 | 132 | Protsessorning asosiy ishi tezkor xotira qurilmasida joylashgan dasturdan navbatdagi buyruqni oʻqish va bajarish, natijani yozib qoʻyish hamda keyingi bajariladigan buyruqni aniqlashdan iborat takrorlanuvchi jarayondir. Bundan tashqari protsessor dastur mazmunidagi boshqa­rishni amalga oshirish, maʼlumotlarni zarur joydan oʻqish, lozim joyga yozish, kerak joyga uzatish, boshqa qurilmalarning ishlashini muvofiqlashtirish vazifasini ham bajaradi. 133 | 134 | Demak, protsessor berilgan dastur va zarur maʼlumotlar asosida inson aralashuvisiz kompyuterning avtomatik ishlashini taʼminlovchi qurilma ekan. 135 | 136 | Tezkor xotira qurilmasida (TXQ) ishlash jarayonida protsessor foydalanadigan barcha axborotlar va dasturlar saqlanadi. Uni tezkor deyilishiga sabab boshqa xotiralarga nisbatan axborot almashinuvi minglab yoki millionlab marotaba tezdir. Tezkor xotira qurilmasida saqlanayotgan maʼlumotlar kompyuter elektr manbaidan uzilganda yoki qayta yuklanganda oʻchib ketadi. 137 | 138 | Tezkor xotira qurilmasi registrlardan tashkil topgan. Registr – maʼlumotlarni ikkilik shaklida vaqtinchalik saqlab turish uchun moʻljallangan qurilma. Har bir registr oʻz navbatida triggerlardan tashkil topadi. Trigger mitti elektron sxema boʻlib, u elektr toki bilan zaryadlangan holda „1“ ni, zaryadlanmagan holatda „0“ ni ifodalaydi. Registrdagi triggerlarning miqdori kompyuterning necha razryadli ekanini belgilaydi. Registrlar uyachalar (yacheykalar) deb ham yuritiladi. Uyachalarning har bir razryadida bir bit axborot joylashadi (yaʼni 0 yoki 1). 8 bit axborot birlashganda 1 bayt miqdordagi axborotni hosil qiladi. Har bir bayt oʻz tartib raqamiga, yaʼni adresiga ega boʻladi. Uyachaning sigʻimi mashina soʻzi uzunligini belgilab beradi. Mashina soʻzining uzunligi baytlarda oʻlchanadi. Mashina soʻzining uzunligi 2, 4, 8 baytga teng boʻlishi mumkin. Demak, ketma-ket joylashgan ikki, toʻrt yoki sakkiz bayt birlashib, bitta mashina soʻzini tashkil etishi mumkin ekan. Har bir xotira uyachasi ham oʻz adresiga ega, u esa shu uya­chadagi boshlangʻich bayt adresi bilan ifo­dalanadi. Tezkor xotira qurilmasining boshqacha nomi – RAM (Random Access Memory – tanlov boʻyicha ixtiyoriy kirishli xotira), chunki undagi istalgan adresli uyachaga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtish imkoniyati mavjud. 139 | 140 | Tovush, video va tarmoq platalari asosiy plataga joylashtirilgan yoki alohida boʻlishi mumkin. Bu platalar protsessor ishini tezlashtirish hamda zaruriy sifat koʻrsatkichiga erishish maqsadida ishlatiladi. 141 | 142 | Tovush platasi (ing. Sound adapter, adapter-moslashtiruvchi) – axborot saqlagichlarga yozilgan raqamli audioaxborotni tovushlarga aylantirib beruvchi qurilma. Qurilmaning chiqish qismiga ovoz kuchaytirgich yoki karnaylarni ulash mumkin. Tovush platasi oʻz mikroprotsessoriga ega boʻlib, tovushni kiritishda analog-raqamli oʻzgartirish va chiqarishida diskret-analogli oʻzgartirishni taʼminlaydi. 143 | 144 | Video-plata (ing. Graphics adapter) – murakkab tasvirlar va millionlab ranglarni qayta ishlashni taʼminlab beruvchi plata. Bu plata oʻz mikroprotsessori va tezkor xotirasiga ega boʻladi. Zamonaviy video-karta hajmli va uch oʻlchovli grafika bilan ishlash imkoniyatiga ega. Hozirgi kundagi juda koʻp dasturlar va oʻyinlar 64 Mb yoki 128 Mb sigʻimli video-kartalar bilangina ishlaydi. -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/German/6.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Verwaltung 3 | Zur Navigation springenZur Suche springen 4 | Dieser Artikel behandelt die Administrationsorganisation. Zur Fachzeitschrift für Verwaltungsrecht und Verwaltungswissenschaft siehe Die Verwaltung. 5 | Unter Verwaltung versteht man allgemein administrative Tätigkeiten, die mit der Besorgung eigener oder fremder Angelegenheiten zusammenhängen und meist in einem institutionellen Rahmen wie Behörden, öffentlichen Einrichtungen, Unternehmen oder sonstigen Personenvereinigungen stattfinden. 6 | 7 | 8 | Inhaltsverzeichnis 9 | 1 Allgemeines 10 | 2 Soziologische Grundlagen 11 | 3 Öffentliche Verwaltung 12 | 4 Unternehmen 13 | 4.1 Immobilienverwaltung 14 | 4.1.1 Mietobjekte 15 | 4.1.2 Wohnungseigentum 16 | 4.1.3 Gewerbliche Objekte 17 | 4.2 Vermögensverwaltung 18 | 5 Datenverwaltung 19 | 6 DDR-Verwaltung 20 | 6.1 Nationale Volksarmee 21 | 6.2 Ministerium für Staatssicherheit 22 | 7 Sonstige Verwaltungstätigkeiten 23 | 8 Siehe auch 24 | 9 Literatur 25 | 10 Weblinks 26 | 11 Einzelnachweise 27 | Allgemeines 28 | Der Begriff der Verwaltung wird in vielen Fachgebieten uneinheitlich verwendet, so dass eine Trennung in öffentliche Verwaltung und private Verwaltung sinnvoll erscheint.[1] Die öffentliche Verwaltung kann in der Form des öffentlichen Rechts handeln, dann liegt hoheitliche Verwaltung vor. Handelt sie im Privatrecht, spricht man von fiskalischer Verwaltung.[2] Hartmut Maurer definiert die öffentliche Verwaltung als die am öffentlichen Interesse orientierte, aus gesetzlicher und Eigeninitiative erfolgende, zukunftsgerichtete und überwiegend einzelfallorientierte Sozialgestaltung.[3] Meist wird mit dem Begriff Verwaltung die öffentliche Verwaltung assoziiert, deren Haupttätigkeit in der Besorgung fremder Angelegenheiten besteht. Bei Unternehmen dagegen nimmt die Verwaltung Querschnitts- oder Servicefunktionen wahr und besorgt weitgehend eigene Angelegenheiten des Unternehmens. Der Auftrag des organisierten Verwaltens besteht aus einem Aufgabenkomplex, der das zeitnahe, aufgabenbezogene Erfassen, Betreuen, Leiten, Lenken und das Verantworten dynamischer Systeme nach stabilen Vorschriften verwirklicht. In diesem Sinne betreiben alle bürokratisch strukturierten Betriebe in Politik, Religion, Wirtschaft und Kultur Verwaltungen. Die Wissenschaft, welche sich interdisziplinär mit der Verwaltung als Erkenntnisobjekt auseinandersetzt, ist die Verwaltungswissenschaft. 29 | 30 | Soziologische Grundlagen 31 | Der kulturelle Stil einer Verwaltung hängt von ihrer Spitze und im weiteren Sinne vom jeweiligen Staat und dessen Gesellschaft ab. So hatten und haben die Höfe von Monarchien (wenn es Erbmonarchien sind) oft Erbämter. Kirchenverwaltungen setzten oft die Priesterweihe voraus. Der Eintritt in die Verwaltung des chinesischen Kaiserreiches war nur nach schwierigen (auch literarischen und kalligraphischen) Prüfungen möglich. Während der Aufklärung (z. B. in Frankreich, im Rheinland, in Bayern, Preußen und Württemberg) wurden eigene Stile der „rationalen“ Verwaltung geschaffen. Diktaturen bevorzugen Verwaltungen mit weitgehenden Kontrollaufgaben („Kaderverwaltung“) zum Machterhalt und gefügigem Personal. 32 | 33 | Fachverwaltungen – etwa eines Krankenhauses oder das Inspektorensystem einer Gutsverwaltung – setzen stets auch speziell geschultes Personal (Sachbearbeiter) voraus. 34 | 35 | Öffentliche Verwaltung 36 | → Hauptartikel: Öffentliche Verwaltung 37 | Die öffentliche Verwaltung umfasst alle Tätigkeiten, die der Staat oder ein anderes öffentlich-rechtliches Gemeinwesen zur Erreichung seiner Zwecke unter eigener Rechtsordnung entfaltet und die weder Gesetzgebung (Legislative) noch Rechtsprechung (Judikative) oder Regierung (Gubernative) sind.[4] Deshalb ist die Regierungstätigkeit (Regierungsgewalt) nicht Teil der Verwaltung im engeren Sinn. Übrig bleibt mithin aus der Gewaltenteilung die mit Verwaltungsaufgaben betraute Exekutive, deren Verwaltungshandeln vor allem durch Behörden oder sonstige öffentliche Einrichtungen zum Ausdruck kommt. Das Verwaltungsverfahrensgesetz (VwVfG) definiert die Behörde als eine Stelle, die Aufgaben der öffentlichen Verwaltung wahrnimmt (§ 1 Abs. 4 VwVfG). Das Verwaltungsverfahren ist die nach außen wirkende Tätigkeit der Behörden, die auf die Prüfung der Voraussetzungen, die Vorbereitung und den Erlass eines Verwaltungsaktes oder auf den Abschluss eines öffentlich-rechtlichen Vertrags gerichtet ist; es schließt den Erlass des Verwaltungsaktes oder den Abschluss des öffentlich-rechtlichen Vertrags ein (§ 9 VwVfG). Die Handlungsformen der Verwaltung umfassen (sichtbare) Verwaltungsleistungen, indem die Verwaltung Zahlungen leistet, Warnungen, Sanktionen, Verbote oder Genehmigungen ausspricht oder Rechtsnormen setzt.[5] 38 | 39 | Selbstverwaltung liegt vor, wenn staatliche Verwaltungsaufgaben an rechtlich verselbständigte Organisationen (juristische Person des öffentlichen Rechts) übertragen werden. Diese Selbstverwaltung besteht auf Bundesebene (Bundeseigenverwaltung, Bundeswehrverwaltung), bei den Ländern (Landesverwaltung) und bei Gemeinden (Kommunalverwaltung). Die Verwaltungskompetenz dieser Verwaltungsträger besteht darin, dass die Verwaltung als Exekutive die ihr vorgegebenen Gesetze durch Verwaltungshandeln ausführt. 40 | 41 | Verwaltung ist ein unerlässlicher Bestandteil der gewaltenteiligen Organisation des modernen Verfassungsstaates (Konstitutionalismus). Die Verwaltung ist im Rechtsstaat in ihrer Tätigkeit an Recht und Gesetz gebunden (vgl. Art. 1 Abs. 3 Grundgesetz). Hauptproblem für erfolgreiches Verwaltungshandeln ist die Vielzahl an Zielen, die Verwaltungshandeln gleichzeitig erfüllen soll (Zielkonflikte). Verwaltung sieht sich einer Reihe von Dilemmata gegenüber, wie etwa dem von geforderter Beteiligungsoffenheit und Effizienz, die nicht durch die Verwaltung, sondern nur durch politische Entscheidungen bearbeitbar sind. 42 | 43 | Unter Frequenzverwaltung versteht man jede staatliche Dienststelle (Hoheitsträger), die für die Maßnahmen zur Erfüllung der Verpflichtungen aus der Konstitution und Konvention der Internationalen Fernmeldeunion (ITU) sowie dem Internationalen Fernmeldevertrag und den Vollzugsordnungen für den Funkdienst (VO-Funk) verantwortlich ist. 44 | 45 | Zentraler Inhalt der Verwaltung des Staatsgebietes ist die innerstaatliche Verwaltungsgliederung, die Umfang und Kompetenz der Gebietskörperschaften umfasst. Daneben ist die Verwaltung von Grund und Boden als privates, rechtspersönliches oder öffentliches Eigentum im Kataster und Grundbuch geregelt. 46 | 47 | Unternehmen 48 | Die privatwirtschaftliche Verwaltung ist ein Teil der Aufbauorganisation von Unternehmen oder sonstigen Personenvereinigungen. Die Verwaltung stellt in Unternehmen eine Querschnitts- oder Servicefunktion innerhalb der betrieblichen Funktionen dar, wobei die funktionale Tätigkeit einer Verwaltungsabteilung ein Arbeitsgebiet mit sämtlichen Aufgaben umfasst, die anderen betrieblichen Funktionen nicht sachgerecht zugeordnet werden können. Diese Verwaltungsaufgaben sind meist einer Abteilung, der Verwaltungsabteilung, übertragen. Sie ist eine Dienstleistungsstelle, die zentrale Unterstützungsaufgaben für alle Leitungsstellen im Unternehmen wahrnimmt. Zu den Verwaltungsaufgaben gehören im Regelfall alle Aufgaben, die meist nicht als betriebstypisch anzusehen und in allen Wirtschaftszweigen anzutreffen sind wie Archiv, Druckerei, Empfang, Fuhrparkmanagement, Kantine, Materialverwaltung (Beschaffung von Arbeitsmitteln wie Büromaterial, Maschinen), Personalverwaltung des gewerblichen Personals (Hausmeister, Haustechniker, Reinigungskräfte) oder Poststelle (Posteingang, Postverteilung, Postausgang). Die Verwaltung ist in der Kostenstellenrechnung eine Hilfskostenstelle, die Verwaltungskosten verursacht. 49 | 50 | Einige Unternehmen nehmen als Betriebszweck bestimmte Verwaltungstätigkeiten für ihre Kunden wahr und bieten als Dienstleistung beispielsweise Immobilienverwaltung oder Vermögensverwaltung an. Sie besorgen in diesem Fall überwiegend Verwaltungstätigkeiten für fremde Angelegenheiten. 51 | 52 | Immobilienverwaltung 53 | Mietobjekte 54 | → Hauptartikel: Hausverwaltung 55 | Die Hausverwaltung ist zumeist ein Unternehmen, das Verwaltungsaufgaben wie Abwicklung des Zahlungsverkehrs, Kontakt zu Mietern, Service und Erhaltung einer Immobilie im Auftrag des Eigentümers ausführt. 56 | 57 | Wohnungseigentum 58 | → Hauptartikel: Wohnungseigentumsverwaltung 59 | Die Wohnungseigentumsverwaltung ist einerseits eine Aufgabe (die Verwaltung des gemeinschaftlichen Eigentums), zum anderen ein Organ, welches die vorgenannte Aufgabe erfüllt. Sie unterliegt dem Wohnungseigentumsgesetz und besorgt sämtliche zur ordnungsgemäßen Bewirtschaftung der Immobilie erforderlichen Geschäfte, die aber nur das gemeinschaftliche Eigentum umfassen dürfen. Darunter fallen z. B. Abschluss von Versicherungsverträgen, Wartungsverträge, Energieeinkauf und Besorgung von Hausmeisterpersonal. Im Rahmen der ordnungsgemäßen Verwaltung werden zudem ein jährlicher Wirtschaftsplan und die Jahresabrechnung erstellt und zumindest einmal jährlich eine Eigentümerversammlung einberufen. 60 | 61 | Die Vorschriften für eine Hausverwaltung werden durch den oder die Eigentümer, Gesetze und andere Vertragspartner (Hausmeister, Müllabfuhr, Wartungsunternehmen usw.) vorgegeben. 62 | 63 | Gewerbliche Objekte 64 | → Hauptartikel: Facilitymanagement 65 | Ab einer bestimmten Komplexität werden Gewerbeimmobilien nicht mehr durch Hausverwaltungen betreut, sondern durch ein Facilitymanagement, worunter die Verwaltung und Bewirtschaftung von Gebäuden, Anlagen und Einrichtungen verstanden wird (englisch facilities). Dieser Begriff ist durch Aufnahme in die DIN EN 15221-1 auch zur Verwendung im Deutschen genormt. Das Facilitymanagement umfasst die professionelle Abwicklung von technischen, infrastrukturellen und kaufmännischen Aufgaben, die nicht in das Kerngeschäft einer Organisation fallen, sondern dieses unterstützen. 66 | 67 | Vermögensverwaltung 68 | → Hauptartikel: Vermögensverwaltung 69 | Die Vermögensverwaltung (auch englisch Asset-Management) befasst sich als Finanzdienstleistung mit dem Management fremder Vermögen. In diesem Sektor gibt es der Bankenaufsicht unterliegende Vermögensverwaltungsgesellschaften (sie heißen bankaufsichtsrechtlich korrekt „Finanzportfolioverwaltung“) gemäß § 1 Abs. 1a Nr. 3 KWG und nicht regulierte Unternehmen. Das Management beschränkt sich nicht nur auf die Anlageberatung der Kunden, sondern auch Anlageentscheidungen werden eigenständig durch den Vermögensverwalter getroffen. 70 | 71 | Datenverwaltung 72 | Die Datenverwaltung (englisch data management) hat insbesondere bei Einsatz von Mikroprozessoren und Mikrocontrollern außerordentlich komplexe Aufgaben und entscheidenden Einfluss auf ihre Leistung bei der Datenverarbeitung. 73 | 74 | DDR-Verwaltung 75 | In der DDR gab es auf Ressort-Ebene die Verwaltung und die Hauptverwaltung im Sinne einer ansonsten in Deutschland üblichen Stabsabteilung oder Hauptabteilung. Die Namensgebung leitete sich von den Übersetzungen der russisch управление uprawlenie für „Verwaltung“ bzw. russisch главное управление glawnoe uprawlenie für „Hauptverwaltung“ ab. 76 | 77 | Nationale Volksarmee 78 | Bei der Nationalen Volksarmee (NVA) der DDR gab es militärische Verwaltungen im Ministerium für Nationale Verteidigung. Die Verwaltung war eine der Stabsabteilung oder Hauptabteilung Rüstung im BMVg bzw. dem Chief oder Main Directorate der NATO vergleichbare Führungs- oder Leitungsebene und wurde durch einen Berufssoldaten der Dienstgradgruppe der Generale, in der Regel Generalmajor oder Generalleutnant/Konteradmiral oder Vizeadmiral, geführt. 79 | 80 | Zudem gab es speziell im MfNV die Politische Hauptverwaltung, die von einem Generaloberst bzw. Admiral geführt wurde. In den Kommandos der drei Teilstreitkräfte gab es jeweils eine eigenständige Politische Verwaltung, die von einem Generalleutnant / Vizeadmiral geführt wurde. 81 | 82 | Ministerium für Staatssicherheit 83 | Im Ministerium für Staatssicherheit (MfS) gab es die Hauptabteilung oder Linie in der Spitzen-Organisationsstruktur auf Ressort-Ebene. 84 | 85 | Siehe auch: Verwaltung 2000 86 | Sonstige Verwaltungstätigkeiten 87 | Das Aktienrecht versteht unter der Verwaltung die Organe des Vorstands und Aufsichtsrats der Gesellschaft (vgl. § 120 Abs. 2 AktG für die Entlastung). Die Hauptversammlung darf der Verwaltung zwecks Wahrnehmung des Informationsrechts Fragen stellen. 88 | 89 | Die Zwangsverwaltung ist eine Art der Zwangsvollstreckung zur gerichtlichen Durchsetzung von Ansprüchen von Gläubigern gegenüber dem Schuldner, bei denen ein Zwangsverwalter den Ertrag betroffener Immobilien des Schuldners (Mietertrag, Pachtertrag) dem Schuldner entzieht und dessen Gläubiger zur Befriedigung seiner Forderungen überweist. Durch die Beschlagnahme wird dem Schuldner die Verwaltung und Benutzung des Grundstücks entzogen (§ 148 Abs. 2 ZVG). 90 | 91 | Der Insolvenzverwalter hat die gesetzliche Aufgabe, das Insolvenzverfahren durchzuführen, wobei die Verwaltung und Verwertung der Insolvenzmasse im Vordergrund steht. Dabei geht die Verwaltungs- und Verfügungsbefugnis über das Vermögen des Schuldners auf den (vorläufigen) Insolvenzverwalter über (§ 22 Abas. 1 InsO). Um die Insolvenzmasse verwalten zu können, muss der Insolvenzverwalter diese umfänglich und tatsächlich in Besitz nehmen. 92 | 93 | Siehe auch 94 | Administration 95 | Polizeiliches Handeln 96 | Verwaltungskooperation 97 | Verwaltungsrecht 98 | Master of Public Administration (MPA) 99 | Verwaltungsreform 100 | Verwaltungsethik 101 | Organisationssoziologie 102 | Verwaltungstyp 103 | Literatur 104 | Bogumil/Jann: Verwaltung und Verwaltungswissenschaft in Deutschland. Einführung in die Verwaltungswissenschaft. Wiesbaden 2005, ISBN 3-531-14415-4 105 | Renate Mayntz: Soziologie der öffentlichen Verwaltung. 4. Aufl., 1997, ISBN 3-8252-0765-X 106 | Gunnar Folke Schuppert: Verwaltungswissenschaft. Baden-Baden 2000, ISBN 3-7890-6763-6 107 | Hans-Ulrich Derlien/Doris Böhme/Markus Heindl: Bürokratietheorie. Einführung in eine Theorie der Verwaltung. Wiesbaden 2011, ISBN 3-531-17816-4 108 | Wolfgang Seibel: Verwaltung verstehen: eine theoriegeschichtliche Einführung. Suhrkamp, Berlin 2016, ISBN 978-3-518-29800-8. 109 | Weblinks 110 | Wiktionary: Verwaltung – Bedeutungserklärungen, Wortherkunft, Synonyme, Übersetzungen 111 | Literatur zur Verwaltung im Katalog der Deutschen Nationalbibliothek 112 | Online-Verwaltungslexikon 113 | Weitere Informationen zum Thema Verwaltung auf bund.de (Memento vom 11. März 2007 im Internet Archive) 114 | Einzelnachweise 115 | Frank Puchert: Entscheidungsfaktoren in der öffentlichen Verwaltung am Beispiel der Windenergie im Landkreis Aurich. 2010, S. 21 116 | Raban Graf von Westphalen (Hrsg.): Deutsches Regierungssystem. 2001, S. 443 117 | Hartmut Maurer: Allgemeines Verwaltungsrecht, 2006, § 1 Rn. 9-11 118 | Otto Model, Carl Creifelds: Staatsbürger-Taschenbuch: Alles Wissenswerte über Europa, Staat, Verwaltung, Recht und Wirtschaft mit zahlreichen Schaubildern. 2003, S. 229 119 | Dirk Ehlers, Martin Burgi: Allgemeines Verwaltungsrecht. 2010, S. 586 120 | Rechtshinweis Bitte den Hinweis zu Rechtsthemen beachten! 121 | Normdaten (Sachbegriff): GND: 4063317-2 122 | Kategorien: VerwaltungHerrschaftssoziologieVerwaltungswissenschaft 123 | Navigationsmenü 124 | Nicht angemeldetDiskussionsseiteBeiträgeBenutzerkonto erstellenAnmeldenArtikelDiskussionLesenBearbeitenQuelltext bearbeitenVersionsgeschichteSuche 125 | Wikipedia durchsuchen 126 | Hauptseite 127 | Themenportale 128 | Zufälliger Artikel 129 | Mitmachen 130 | Artikel verbessern 131 | Neuen Artikel anlegen 132 | Autorenportal 133 | Hilfe 134 | Letzte Änderungen 135 | Kontakt 136 | Spenden 137 | Werkzeuge 138 | Links auf diese Seite 139 | Änderungen an verlinkten Seiten 140 | Spezialseiten 141 | Permanenter Link 142 | Seiten­informationen 143 | Wikidata-Datenobjekt 144 | Artikel zitieren 145 | Drucken/­exportieren 146 | Buch erstellen 147 | Als PDF herunterladen 148 | Druckversion 149 | 150 | In anderen Sprachen 151 | Esperanto 152 | Norsk 153 | Polski 154 | Srpskohrvatski / српскохрватски 155 | Svenska 156 | Links bearbeiten 157 | Diese Seite wurde zuletzt am 28. Januar 2019 um 11:53 Uhr bearbeitet. 158 | Abrufstatistik 159 | 160 | Der Text ist unter der Lizenz „Creative Commons Attribution/Share Alike“ verfügbar; Informationen zu den Urhebern und zum Lizenzstatus eingebundener Mediendateien (etwa Bilder oder Videos) können im Regelfall durch Anklicken dieser abgerufen werden. Möglicherweise unterliegen die Inhalte jeweils zusätzlichen Bedingungen. Durch die Nutzung dieser Website erklären Sie sich mit den Nutzungsbedingungen und der Datenschutzrichtlinie einverstanden. 161 | Wikipedia® ist eine eingetragene Marke der Wikimedia Foundation Inc. 162 | DatenschutzÜber WikipediaImpressumEntwicklerStellungnahme zu CookiesMobile AnsichtWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 163 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/Polish/5.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Prawo 3 | Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania 4 | Ten artykuł dotyczy definicji prawa (w ujęciu przedmiotowym) . Zobacz też: inne znaczenia. 5 | REF orange.svg 6 | Ten artykuł od 2008-01 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. 7 | Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. 8 | (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). 9 | Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. 10 | Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. 11 | 12 | Temida symbolizująca bezstronność i sprawiedliwość 13 | Prawo, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym – system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowionych lub uznanych przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowanych, w tym z użyciem przymusu[1]. 14 | 15 | Pojęcie prawa jest również używane na oznaczenie prawa w ujęciu podmiotowym (prawo podmiotowe). Tak rozumiane występuje, gdy mówi się, że ma się prawo (jest się uprawnionym) do czegoś. Ten artykuł nie dotyczy tak rozumianego prawa. 16 | 17 | 18 | Spis treści 19 | 1 Spory o istotę prawa 20 | 1.1 Koncepcje podstawowe 21 | 1.2 Przykładowe teorie 22 | 2 Gałęzie prawa 23 | 2.1 Podział ze względu na metodę regulacji 24 | 2.2 Podział ze względu na przedmiot regulacji 25 | 3 Źródła prawa 26 | 4 Interpretacja tekstu prawnego 27 | 5 Nauki prawne 28 | 6 Stosowanie prawa w praktyce 29 | 7 Przypisy 30 | 8 Bibliografia 31 | 9 Linki zewnętrzne 32 | Spory o istotę prawa 33 | Prawo, ze względu na wieloznaczność pojmowania, w tym różnice światopoglądowe wydających o nim opinie, jest pojęciem wyjątkowo trudnym do zdefiniowania. Dlatego wszelkie jego definicje są przedmiotem sporów. 34 | 35 | Koncepcje podstawowe 36 | Zygmunt Ziembiński, rozważając problem wielości sposobów pojmowania prawa, wyróżnia spośród nich kilka podstawowych koncepcji i subkoncepcji, w tym: 37 | 38 | koncepcje normatywne, zgodnie z którą prawo jest zespołem norm postępowania; w ramach koncepcji normatywnych współistnieją: 39 | koncepcja pozytywistyczna, zgodnie z którą prawo obejmuje wyłącznie normy, które zostały ważnie ustanowione lub uznane przez kompetentny organ władzy publicznej, natomiast to, czy i jak wspomniane normy mają się do kryteriów pozaprawnych (np. przyjmowanych przez kogoś ocen moralnych), nie jest przedmiotem zainteresowania nauki prawa i nie ma żadnej doniosłości dla ważności i mocy tych norm; 40 | koncepcja prawnonaturalna, zgodnie z którą prawo obejmuje tylko i wyłącznie te normy prawa pozytywnego, które pozostają w zgodzie z ustanowionymi przez absolutny autorytet (tj. przez Boga, Rozum etc.) normami moralnymi lub innymi, dającymi się wywieść z przyjętych przez ten autorytet ocen; 41 | koncepcje niepozytywistyczne, zgodnie z którymi prawo obejmuje normy prawa pozytywnego oraz inne elementy, które wyznaczają sposób rozumienia i stosowania norm prawa pozytywnego; 42 | koncepcje realistyczne, zgodnie z którymi przyjmuje się, że prawem jest zespół faktów społecznych lub psychicznych, związanych ze stanowieniem, obowiązywaniem i stosowaniem norm prawnych. 43 | Przykładowe teorie 44 | Tomasz z Akwinu rozumiał prawo (lex) jako pewne promulgowane rozumowe rozporządzenie ustanowione dla dobra wspólnego przez osobę mającą pieczę nad wspólnotą[2]. 45 | 46 | Marksowsko-leninowska teoria prawa wywodzi, iż prawo, jako tzw. nadbudowa ideologiczna do społeczno-gospodarczej bazy, jest stanowione przez klasę panującą, w interesie tej klasy i w celu utrzymania jej panowania. 47 | 48 | Odmienną od leninowskiej teorię prawa przedstawiał Frédéric Bastiat, francuski ekonomista wolnorynkowy, filozof i polityk. Według niego „prawo jest organizacją naturalnych praw dla legalnej obrony, jest stosowaniem wspólnej siły w zastępstwie sił indywidualnych dla legalnej obrony naturalnych praw człowieka: prawa do życia, do wolności i do własności”[3]. 49 | 50 | Gałęzie prawa 51 | Gałąź prawa stanowi podzespół norm prawnych, które ze względu na wybrane kryterium konstytuują względnie spójną całość. 52 | 53 | Podział ze względu na metodę regulacji 54 | Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji. 55 | 56 | Prawo wewnętrzne 57 | Prawo konstytucyjne 58 | Prawo cywilne reguluje relacje między podmiotami prawa w relacji poziomej, czyli żaden z podmiotów pozostających w stosunku prawnym nie jest władny narzucić swojej woli drugiej stronie (cywilnoprawna metoda regulacji). 59 | Prawo pracy reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, a także organizacjami pracowników (związki zawodowe) metodą w zasadzie cywilnoprawną, jednak z dużym zakresem norm semiimperatywnych służących wyznaczeniu minimalnego poziomu ochrony pracownika. Zobacz też: Kodeks pracy. 60 | Prawo karne jest zbiorem norm mających na celu eliminację zachowań aspołecznych najcięższej wagi poprzez zastosowanie sankcji kary. (karnoprawna metoda regulacji). 61 | Prawo administracyjne reguluje relacje między podmiotami w stosunku pionowym, tj. wówczas gdy jeden z podmiotów może władczo kształtować sytuację prawną drugiego podmiotu. (administracyjnoprawna metoda regulacji). 62 | Prawo rodzinne i opiekuńcze 63 | Prawo finansowe 64 | Prawo podatkowe 65 | Prawo handlowe 66 | Prawo międzynarodowe 67 | Podział ze względu na przedmiot regulacji 68 | Podziału prawa na gałęzie można także dokonać w płaszczyźnie przedmiotu regulacji danego zespołu norm. Jako przykładowe gałęzie wedle tego kryterium wymienia się m.in.: 69 | 70 | prawo autorskie 71 | prawo bankowe 72 | prawo budowlane 73 | prawo celne 74 | prawo człowieka 75 | prawo dziecka 76 | prawo energetyczne 77 | prawo kanoniczne 78 | prawo konstytucyjne 79 | prawo konfliktów zbrojnych 80 | prawo lotnicze 81 | prawo medyczne 82 | prawo międzynarodowe 83 | prawo naukowe 84 | prawo o ruchu drogowym 85 | prawo o szkolnictwie wyższym 86 | prawo ochrony środowiska 87 | prawo podatkowe 88 | prawo prasowe 89 | prawo rolne 90 | prawo upadłościowe 91 | prawo wyznaniowe 92 | Źródła prawa 93 | Prawo wywodzi się z wielu źródeł. Podstawowym i często mylonym podziałem źródeł prawa jest podział na: źródła prawa sensu stricto (z łac. fontes iuris oriundi) i źródła poznania prawa (z łac. fontes iuris cognoscendi). Pierwszy termin – źródła prawa oznacza akty normatywne, czy też inaczej akty prawne zawierające przepisy prawa oraz tryb tworzenia takich aktów. Natomiast drugi termin – źródła poznania prawa obejmuje wszelkie materiały służące poznaniu prawa oraz wszelkie formy przekazu o prawie (dokumenty, publikacje, nawet Internet). 94 | 95 | Ze względu na dopuszczalność istnienia różnych źródeł prawa, można wyróżnić w kulturze zachodniej dwa systemy prawne: anglosaski system common law i kontynentalny system prawa. Podstawową różnicą między nimi (przynajmniej ze względu na źródła prawa) jest to że system common law dopuszcza tworzenie prawa przez sądy w wyniku precedensowych rozstrzygnięć. Pamiętając o tym, że również w wielu kontynentalnych systemach prawnych wyroki sądów (zwłaszcza najwyższych) mają znaczenie przy późniejszych interpretacjach prawa stanowionego (i mogą zapoczątkować jakąś „linię” orzecznictwa), zwrócić należy uwagę że wyroki sądów w kontynentalnych systemach prawa mają jednak o wiele mniejsze znaczenie niż wyroki sądów w systemach common law. Te ostatnie bowiem tworzą prawo, a te pierwsze tylko je interpretują. 96 | 97 | Fakt, że w systemach typu common law sądy biorą udział w tworzeniu prawa nie oznacza jednak braku wpływu normalnych demokratycznych władz na tworzenie prawa w państwach stosujących ten system. Bowiem obok prawa precedensowego (czyli właśnie common law) egzystuje również tzw. statute law, czyli prawo stanowione przez organ przedstawicielski (parlament). 98 | 99 | Interpretacja tekstu prawnego 100 | Litera prawa pisanego może być interpretowana w różny sposób, i często prawo de facto zmienia się z czasem, pomimo iż formalnie cały czas ma się do czynienia z tym samym tekstem prawa. Ewolucję taką widać na przykład w przypadku Konstytucji USA, w której wiele przepisów Konstytucji było reinterpretowanych w sposób, który uczynił ich odmiennym od znaczenia jakie miały one w chwili powstania – pomimo iż nie została zmieniona ich treść. Koncepcja dynamicznej (zmieniającej się w czasie) interpretacji prawa znajduje szerokie uznanie w szybko zmieniających się współcześnie realiach, chociaż nie powinna być standardem przy interpretacji tekstu, a jedynie subsydiarną (pomocniczą) formą przy wykładni językowo-gramatycznej oraz systemowej[potrzebny przypis]. 101 | 102 | Nauki prawne 103 | Osobny artykuł: Nauki prawne. 104 | 105 | Iustitia – personifikacja sprawiedliwości (Lucas Cranach d. Ä., 1537. Amsterdam, Fridart Stichting) 106 | Najczęściej wyróżnia się trzy działy nauk prawnych: 107 | 108 | Dogmatyka prawa (szczegółowe nauki prawne) – zajmuje się opisem, systematyzacją i wykładnią prawa obowiązującego. W ramach dogmatyki prawa wyróżnia się dyscypliny odpowiadające różnym gałęziom prawa: 109 | konstytucjonalistyka, 110 | procesualistyka, 111 | karnistyka (penalistyka), 112 | cywilistyka, 113 | administratywistyka, 114 | internacjonalistyka, 115 | Ogólne nauki o prawie – zaliczane są tu dyscypliny zajmujące się ogólnymi zagadnieniami związanymi z prawem: 116 | filozofia prawa – najstarsza z ogólnych nauk o prawie, zajmująca się filozoficzną refleksją nad prawem, jego istotą i celem, 117 | teoria prawa – zajmuje się ogólnymi i wspólnymi zagadnieniami nauk dogmatycznoprawnych (problemy stosowania, wykładni, obowiązywania prawa, czy budowy systemu prawnego), 118 | Nauki historycznoprawne: 119 | historia państwa i prawa – bada historię ustrojów politycznych oraz systemów prawnych, 120 | historia doktryn politycznych i prawnych – bada rozwój idei politycznych i prawnych oraz ich wpływ na kształtowanie się instytucji prawnych. 121 | Wiele innych nauk zalicza się do tzw. nauk pomocniczych prawoznawstwa. Są to m.in. kryminalistyka, kryminologia, medycyna sądowa, informatyka prawnicza, logika prawnicza czy socjologia prawa. 122 | 123 | Stosowanie prawa w praktyce 124 | Wiele norm prawnych nie jest w praktyce przestrzeganych. Wynika to z różnych czynników m.in.: 125 | 126 | Przyzwolenie na łamanie normy prawnej – świadomy i celowy brak reakcji ze strony społeczeństwa czy organów mających prawa te egzekwować sprawia, że reguły te nie są prawem obowiązującym w danym społeczeństwie, a ściślej, że zostały uchylone na mocy tzw. desuetudo. Jeżeli brak reakcji organów państwa nie jest świadomy (np. funkcjonariusze publiczni nie wiedzą, że dane zachowanie jest niedozwolone bądź nakazane przez prawo; albo nie podejmują działań nie dlatego, że negatywnie oceniają normę prawną, tylko dlatego, że im się nie chce) mamy do czynienia z „martwym prawem”, które obowiązuje, ale po prostu nie jest przestrzegane. Tak ma się to np. z zakazem homoseksualnych stosunków płciowych w niektórych stanach USA czy zakazem rozpowszechniania utworów które są objęte prawami autorskimi, które nie są już aktywnie egzekwowane (abandonware). Występuje też sytuacja niewielkiej choć niezerowej egzekwowalności – np. w przypadku zakazu czerpania korzyści majątkowej z cudzej prostytucji czy też wymiany plików objętych prawami autorskimi w sieciach P2P. 127 | 128 | Lex imperfecta (norma niedoskonała) – istnieje norma sankcjonowana która nakazuje lub zakazuje określonego zachowania, lecz w systemie prawa brak sprzężonej z nią normy sankcjonującej, która przewidywałaby sankcję za niezachowanie się w określony sposób[4]. 129 | 130 | Przypisy 131 | Sławomira Wronkowska: Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, s. 11–20. 132 | Summa Theologie, I–II, q. 90, a. 1. 133 | Frédéric Bastiat „Prawo” Instytut im. Ludwiga von Misesa 2007, s. 8. 134 | Sławomira Wronkowska: Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, s. 19. 135 | Bibliografia 136 | Stefan Korycki, Jerzy Kuciński, Zenon Trzciński, Jerzy Zaborowski: Zarys prawa. Wyd. 6. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”, 2007. ISBN 978-83-7334-774-8. 137 | Sławomira Wronkowska: Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa. Wydanie 3. Poznań: Wydawnictwo „Ars boni et aequi”, 2005. ​ISBN 83-87148-66-0​. 138 | Linki zewnętrzne 139 | Informacje w projektach siostrzanych 140 | Commons-logo.svg Multimedia w Wikimedia Commons 141 | Wikiquote-logo.svg Cytaty w Wikicytatach 142 | Wikinews-logo.svg Wiadomości w Wikinews 143 | Wikibooks-logo.svg Podręczniki w Wikibooks 144 | Internetowy System Aktów Prawnych 145 | EUR-Lex 146 | Prawo naturalne, religijne i świeckie 147 | Polskie Prawo 148 | Scale of justice gold.png Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii. 149 | [ukryj] 150 | p • d • e 151 | Nauki społeczne 152 | nauki społeczne obszar nauk społecznych 153 | nauki społeczne 154 | psychologia pedagogika socjologia politologia nauki o bezpieczeństwie nauki o obronności nauki o polityce nauki o polityce publicznej nauki o mediach nauki o poznaniu i komunikacji społecznej 155 | nauki ekonomiczne 156 | ekonomia finanse towaroznawstwo nauki o zarządzaniu 157 | nauki prawne 158 | nauki o administracji prawo prawo kanoniczne 159 | nauki interdyscyplinarne 160 | geografia społeczna i ekonomiczna 161 | Kontrola autorytatywna (dyscyplina naukowa):LCCN: sh85075119GND: 4048737-4BNCF: 5750WorldCat 162 | Kategorie: PrawoTeoria prawa 163 | Menu nawigacyjne 164 | Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj 165 | Przeszukaj Wikipedię 166 | Strona główna 167 | Losuj artykuł 168 | Kategorie artykułów 169 | Najlepsze artykuły 170 | Częste pytania (FAQ) 171 | Dla czytelników 172 | O Wikipedii 173 | Zgłoś błąd 174 | Kontakt 175 | Wspomóż Wikipedię 176 | Dla wikipedystów 177 | Pierwsze kroki 178 | Portal wikipedystów 179 | Ogłoszenia 180 | Zasady 181 | Pomoc 182 | Ostatnie zmiany 183 | Narzędzia 184 | Linkujące 185 | Zmiany w linkowanych 186 | Prześlij plik 187 | Strony specjalne 188 | Link do tej wersji 189 | Informacje o tej stronie 190 | Element Wikidanych 191 | Cytowanie tego artykułu 192 | Drukuj lub eksportuj 193 | Utwórz książkę 194 | Pobierz jako PDF 195 | Wersja do druku 196 | W innych projektach 197 | Wikimedia Commons 198 | Wikicytaty 199 | 200 | W innych językach 201 | Afrikaans 202 | Alemannisch 203 | አማርኛ 204 | العربية 205 | Aragonés 206 | ܐܪܡܝܐ 207 | Asturianu 208 | Avañe'ẽ 209 | Azərbaycanca 210 | تۆرکجه 211 | Bamanankan 212 | বাংলা 213 | Bân-lâm-gú 214 | Башҡортса 215 | Беларуская 216 | Беларуская (тарашкевіца)‎ 217 | भोजपुरी 218 | Български 219 | Boarisch 220 | བོད་ཡིག 221 | Bosanski 222 | Brezhoneg 223 | Буряад 224 | Català 225 | Чӑвашла 226 | Cebuano 227 | Čeština 228 | Chamoru 229 | Corsu 230 | Cymraeg 231 | Dansk 232 | Deutsch 233 | Eesti 234 | Ελληνικά 235 | English 236 | Español 237 | Esperanto 238 | Estremeñu 239 | Euskara 240 | فارسی 241 | Fiji Hindi 242 | Français 243 | Frysk 244 | Furlan 245 | Gaeilge 246 | Gaelg 247 | Gàidhlig 248 | Galego 249 | 客家語/Hak-kâ-ngî 250 | 한국어 251 | Հայերեն 252 | हिन्दी 253 | Hrvatski 254 | Ido 255 | Ilokano 256 | Bahasa Indonesia 257 | Interlingua 258 | Interlingue 259 | Ирон 260 | IsiXhosa 261 | Íslenska 262 | Italiano 263 | עברית 264 | ಕನ್ನಡ 265 | Къарачай-малкъар 266 | ქართული 267 | Қазақша 268 | Kiswahili 269 | Коми 270 | Kreyòl ayisyen 271 | Kurdî 272 | Кыргызча 273 | Ladino 274 | ລາວ 275 | Latina 276 | Latviešu 277 | Lëtzebuergesch 278 | Lietuvių 279 | Ligure 280 | Limburgs 281 | Lingála 282 | Lingua Franca Nova 283 | La .lojban. 284 | Magyar 285 | मैथिली 286 | Македонски 287 | Malagasy 288 | മലയാളം 289 | Malti 290 | Māori 291 | मराठी 292 | მარგალური 293 | مصرى 294 | Bahasa Melayu 295 | Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ 296 | Mirandés 297 | Монгол 298 | မြန်မာဘာသာ 299 | Nederlands 300 | Nedersaksies 301 | नेपाली 302 | 日本語 303 | Нохчийн 304 | Nordfriisk 305 | Nouormand 306 | Occitan 307 | Oʻzbekcha/ўзбекча 308 | ਪੰਜਾਬੀ 309 | پنجابی 310 | پښتو 311 | Patois 312 | ភាសាខ្មែរ 313 | Piemontèis 314 | Plattdüütsch 315 | Português 316 | Română 317 | Runa Simi 318 | Русиньскый 319 | Русский 320 | Sardu 321 | Scots 322 | Shqip 323 | Sicilianu 324 | සිංහල 325 | Simple English 326 | سنڌي 327 | Slovenčina 328 | Slovenščina 329 | Soomaaliga 330 | کوردی 331 | Српски / srpski 332 | Srpskohrvatski / српскохрватски 333 | Basa Sunda 334 | Suomi 335 | Svenska 336 | Tagalog 337 | தமிழ் 338 | Татарча/tatarça 339 | ไทย 340 | Тоҷикӣ 341 | ᏣᎳᎩ 342 | Türkçe 343 | Українська 344 | اردو 345 | Vahcuengh 346 | Vèneto 347 | Tiếng Việt 348 | 文言 349 | Winaray 350 | 吴语 351 | Xitsonga 352 | ייִדיש 353 | Yorùbá 354 | 粵語 355 | Zazaki 356 | Zeêuws 357 | Žemaitėška 358 | 中文 359 | Edytuj linki 360 | Tę stronę ostatnio edytowano 15 maj 2018, 16:45. 361 | Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. 362 | Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilnaWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 363 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/Polish/4.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Prawo międzynarodowe 3 | Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania 4 | Ten artykuł dotyczy prawa międzynarodowego publicznego. Zobacz też: Prawo prywatne międzynarodowe. 5 | 6 | Traktat z Kadesz, XIII wiek p.n.e., najstarszy traktat pokojowy zachowany do naszych czasów, zawarty między Ramzesem II a Hattusilisem III 7 | Prawo międzynarodowe (dla odróżnienia od prawa prywatnego międzynarodowego zwane też prawem międzynarodowym publicznym) – jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki między państwami, organizacjami międzynarodowymi, a także innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Jedna z najstarszych dziedzin prawa, znana i rozwijana już w okresie starożytności. Za „konstytucję” współczesnej społeczności międzynarodowej i najważniejszy dokument prawa międzynarodowego uważa się Kartę Narodów Zjednoczonych powołującą do życia ONZ i proklamującą szereg zasad na których opierają się prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Zobowiązania wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych (np. zakaz agresji, zakaz grożenia użyciem siły, zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne innych państw, nakaz pokojowego rozwiązywania sporów) mają pierwszeństwo przed innymi zobowiązaniami państw członkowskich ONZ[1]. 8 | 9 | Znaczenie prawa międzynarodowego we współczesnym świecie znacznie wzrasta. Relacje wewnątrz społeczności międzynarodowej są coraz intensywniejsze, współpraca bezpośrednia między państwami oraz współpraca poprzez organizacje międzynarodowe obejmuje kolejne dziedziny, przez co pojawiają się nowe regulacje prawne. Z prawa międzynarodowego wyrastają kolejne szczególne porządki prawne: prawo Unii Europejskiej, prawo WTO. 10 | 11 | Część norm prawa międzynarodowego może być stosowana (powoływana) bezpośrednio w prawie krajowym (wewnętrznym), w tym przed sądami i organami administracyjnymi. Tak jest również w polskim systemie prawnym, na podstawie art. 87 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłami prawa w Polsce[2]. 12 | 13 | 14 | Spis treści 15 | 1 Nazwa „prawo międzynarodowe” 16 | 2 Historia prawa międzynarodowego 17 | 2.1 Starożytność – do V w. n.e. 18 | 2.1.1 Charakterystyka okresu 19 | 2.1.2 Pojęcia 20 | 2.1.3 Osoby 21 | 2.2 Średniowiecze – V-XV w. 22 | 2.2.1 Charakterystyka okresu 23 | 2.2.2 Pojęcia 24 | 2.2.3 Osoby 25 | 3 Działy prawa międzynarodowego 26 | 4 Źródła prawa międzynarodowego 27 | 5 Specyfika prawa międzynarodowego 28 | 6 Rozwiązywanie sporów międzynarodowych 29 | 7 Polscy teoretycy prawa międzynarodowego 30 | 8 Zobacz też 31 | 9 Przypisy 32 | 10 Bibliografia 33 | 11 Linki zewnętrzne 34 | Nazwa „prawo międzynarodowe” 35 | Termin „prawo międzynarodowe” zaczął być stosowany w XVIII wieku. Przyjmuje się, że po raz pierwszy użył go Jeremy Bentham w 1780 roku, natomiast na grunt języka polskiego trafił za sprawą krakowskiego prawnika Franciszka Kasparka. 36 | 37 | Wcześniej powszechnie używano terminu „prawo narodów” (ang. law of nations, fr. droit de gens, niem. Völkerrecht), które pochodziło z czasów cesarstwa rzymskiego i było tłumaczeniem łacińskiego terminu ius gentium – działu prawa rzymskiego regulującego stosunki prawne obywateli Rzymu z cudzoziemcami. Zanim ustalił się termin „prawo międzynarodowe” (ang. international law, fr. droit international; w języku niemieckim nadal używa się terminu Völkerrecht), ów dział prawa próbowano określać różnymi terminami, np. „prawo państw”, „prawo międzypaństwowe”, „prawo międzysuwerenne”, „prawo zewnątrzpaństwowe”[3]. 38 | 39 | Historia prawa międzynarodowego 40 | Starożytność – do V w. n.e. 41 | Charakterystyka okresu 42 | Okres starożytności charakteryzuje się brakiem społeczności międzynarodowej – jedynie lokalnie można wyróżnić pewne społeczności, np. w Mezopotamii czy Grecji. Rzym jako imperium łączące Europę, Północną Afrykę i Azję Mniejszą, jednoczy te tereny nie na zasadzie równości partnerów, lecz na zasadzie podporządkowania. Pax Romana to doktryna, która w rzeczywistości oznaczała świat spacyfikowany siłą oręża rzymskiego. 43 | 44 | Charakterystyczną cechą starożytności jest brak wyodrębnionego prawa międzynarodowego – stosunki między narodami w zasadzie ograniczały się do prowadzenia wojen i zawierania przymierzy, istniały natomiast pewne zalążki norm i instytucji, które można uznać za mające charakter prawnomiędzynarodowy. 45 | 46 | Pojęcia 47 | posłowie (legati) – w imieniu swoich mocodawców zawierali przymierza przeciw wspólnym wrogom lub układali się z wrogiem o warunki pokoju, 48 | symmachie – przymierza państw-miast greckich (polis) w celach obronnych, 49 | amfiktionie – związki mające na celu wspólną ochronę miejsc kultu, przewidywały one niekiedy periodyczne spotkania delegatów swych członków dla omawiania wspólnych spraw i podejmowania uchwał, 50 | izopolitije – umowy o przyznanie obywatelom drugiego państwa na zasadzie wzajemności praw obywatelskich, 51 | proksenowie – opiekunowie obcych kupców, generalnie cudzoziemców – prototyp opieki konsularnej, 52 | androlepsje – forma odwetu, polegająca na schwytaniu obywateli drugiego państwa i więzieniu ich do czasu uzyskania odszkodowania z tytułu naruszenia prawa, 53 | azyl (asylia) – wyjęcie jednostki spod zastosowania do niej represaliów, 54 | ius gentium – dotyczyło prywatnoprawnych stosunków między przebywającymi w Rzymie cudzoziemcami (których wobec zasięgu ówczesnych praw nie dotyczyło ius civile) a obywatelami rzymskimi. 55 | W starożytnej praktyce stosunków międzynarodowych przeplatają się z reguły elementy prawne z elementami sakralnymi, charakter religijny mają wówczas normy dotyczące obcych posłów i dotyczące sposobu prowadzenia wojen – przykładowo bóstwa darzą nietykalnością osobę posła, a wypowiedzenie wojny i zawieranie pokoju w starożytnym Rzymie leżało w ręku kapłańskiego kolegium fecjałów (feliates). 56 | 57 | Osoby 58 | Marcus Tulius Cicero (I w. n.e.) – polityk i filozof, jako pierwszy sformułował koncepcję wojny sprawiedliwej (bellum iustum), wojny dopuszczalnej tylko ze słusznej przyczyny, w obronie własnej lub dla dochodzenia naruszonych praw – ale tylko jako środek ostateczny. W przypadku wybuchu wojny Cyceron zaleca umiarkowanie w jej prowadzeniu i stosowanie represji tylko wobec tych, którzy w wojnie zawinili. 59 | Średniowiecze – V-XV w. 60 | Charakterystyka okresu 61 | W okresie średniowiecza następuje wytworzenie się pewnego rodzaju społeczności międzynarodowej, obejmującej przede wszystkim te kraje europejskie, które należą do kościoła zachodniego i uznają prymat papieża. Drugim rodzajem jest społeczność krajów prawosławnych należących do sfery oddziaływania Cesarstwa Bizantyjskiego, a także o społeczności krajów islamskich, przeciwstawnych ideologicznie światu chrześcijańskiemu. 62 | 63 | Społeczność międzynarodowa powstała w tym okresie charakteryzuje się mocnym zhierarchizowaniem – z jednej strony władza papieża, z drugiej cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, pretendującego do roli nadrzędnej wobec królów i książąt. Między papieżem a cesarzem często dochodziło do konfliktów o prymat nad światem chrześcijańskim. Papież stał na czele Kościoła, zatwierdzał tytuły monarsze, istotną rolę odgrywały również sobory. 64 | 65 | W XIII i XIV w. powstają zalążki koncepcji władców udzielnych, nie uznających nad sobą zwierzchnika, a więc w zasięgu swojego władania uważających się za równorzędnych z cesarzem („rex est imperator in regno suo” – „król jest cesarzem w swym królestwie”) – koncepcja ta przekształciła się z czasem w koncepcję suwerenności. 66 | 67 | Na okres średniowiecza przypada również powstanie związków miast – np. Wielka Hanza (z głównym ośrodkiem w Lubece) posiadała wysoko rozwiniętą administrację i sądownictwo, a nawet własną armię. 68 | 69 | Zasady rządzące stosunkami międzynarodowymi nie stanowiły wyodrębnionej całości a obejmowały bardzo różnorodne elementy: zasady religijno-moralne, prawo kanoniczne, recypowane prawo rzymskie, prawo lenne, kodeksy rycerskie, regulaminy wojskowe, zbiory wyroków, umowy, jednak zakres tematyczny umów międzynarodowych w średniowieczu jest dość ograniczony – są to traktaty przymierza lub pokoju, umowy handlowe i umowy arbitrażowe, dla załatwienia konkretnych spraw wysyłało się posłów, a dla ochrony obcych kupców powoływano w miastach, zwłaszcza portowych, konsulów. 70 | 71 | Pojęcia 72 | Doktryna wojny sprawiedliwej – przedstawiciele: św. Augustyn z Hippony, św. Izydor z Sewilli, św. Rajmund z Pennaforte, św. Tomasz z Akwinu. 73 | Osoby 74 | Bartolus de Saxoferrato 75 | Stanisław ze Skarbimierza 76 | Paweł Włodkowic 77 | Działy prawa międzynarodowego 78 | 79 | Fundamentalne dzieło Hugo Grocjusza O prawie wojny i pokoju 80 | Prawo międzynarodowe początkowo obejmowało przede wszystkim zagadnienia prawa wojny, które określało kiedy (ius ad bellum) oraz w jaki sposób (ius in bello) wolno prowadzić wojnę. Inne działania międzynarodowe z reguły także powiązane były z wojnami (zawieranie traktatów przymierza i pokoju, wysyłanie poselstw). Zaczęto je łączyć w zbiorowym określeniu „prawo pokoju”. Dwupodział na prawo wojny i prawo pokoju jest charakterystyczny dla prawa międzynarodowego przez większą część jego historii[4], przy czym z czasem kolejność uległa odwróceniu i prawo międzynarodowe dzielono na prawo pokoju i prawo wojny. 81 | 82 | Współcześnie działy prawa międzynarodowego określa się przede wszystkim poprzez dziedzinę regulacji. Do tak wyodrębnianych działów zalicza się: 83 | 84 | prawo traktatów, zw. też prawem umów międzynarodowych, 85 | służba zagraniczna: prawo dyplomatyczne i prawo konsularne, 86 | prawo dotyczące terytorium: delimitacja, prawo morza, uregulowania dotyczące rzek międzynarodowych, prawo lotnicze, 87 | prawo dotyczące ludności: ochrona praw człowieka, zagadnienia obywatelstwa, cudzoziemców, ekstradycji, azylu i ochrony uchodźców, 88 | prawo kosmiczne, 89 | prawo organizacji międzynarodowych, 90 | rozwiązywanie sporów międzynarodowych, 91 | prawo konfliktów zbrojnych, zwane też prawem humanitarnym, 92 | międzynarodowe prawo karne. 93 | Poza tym nauka prawa międzynarodowego zajmuje się także teorią prawa międzynarodowego i jego podstawowymi pojęciami, a także historią tej dziedziny prawa. 94 | 95 | Źródła prawa międzynarodowego 96 | Osobny artykuł: Źródła prawa międzynarodowego. 97 | Prawo międzynarodowe ma własne źródła prawa, inne niż prawo krajowego (konstytucja, ustawa, rozporządzenie). Tradycyjnie należą do nich: 98 | 99 | umowa międzynarodowa, obecnie podstawowe źródło prawa międzynarodowego. Największa liczba norm powstaje poprzez zawieranie umów międzynarodowych. 100 | zwyczaj międzynarodowy, kiedyś podstawowe źródło prawa międzynarodowego, tworzone poprzez jednolitą praktykę państw, które w podobnych sytuacjach zachowywały się podobnie. Z czasem taka praktyka nabierała charakteru prawnie wiążącego (opinio iuris), państwa jej przestrzegały w przekonaniu, że tego wymaga od nich prawo. 101 | Do tych dwu podstawowych źródeł prawa międzynarodowego dodaje się czasem ogólne zasady prawa, choć w doktrynie obecnie przyjmuje się, że są one raczej częścią prawa międzynarodowego, a nie jego odrębnym źródłem. Zostały one jednak wymienione jako jedna z podstaw wyrokowania w statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, a później także Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości[5]. 102 | Do źródeł prawa międzynarodowego od połowy XX wieku zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. 103 | Niektórzy autorzy do źródeł prawa międzynarodowego zaliczają także akty jednostronne państw (notyfikacja, zastrzeżenie, uznanie). 104 | 105 | Prawo międzynarodowe cechuje brak hierarchii źródeł prawa, która jest charakterystyczna dla prawa krajowego (konstytucja jest nadrzędna nad ustawami, te z kolei mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami). Umowa międzynarodowa może zmienić zwyczaj, ale także (choć znacznie rzadziej) zwyczaj międzynarodowy może zmienić umowę międzynarodową. 106 | 107 | Specyfika prawa międzynarodowego 108 | Normy prawa międzynarodowego mają w większości charakter ius dispositivum, czyli norm względnie obowiązujących. Oznacza to, że na swój użytek dwa państwa lub grupa państw mogą umówić się odmiennie. Istnieje wąska grupa norm bezwzględnie wiążących (imperatywnych, peremptoryjnych) nazywanych normami ius cogens, z którymi inne normy prawa międzynarodowego nie mogą być sprzeczne. 109 | 110 | Pozostałe cechy prawa międzynarodowego: 111 | 112 | Brak centralnego (nadrzędnego) ustawodawcy i rządu. Same podmioty prawa międzynarodowego (przede wszystkim państwa) tworzą normy prawne, które je wiążą. Podstawą obowiązywania prawa międzynarodowego jest zgoda państw. 113 | Brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego (aby sąd międzynarodowy lub arbitraż mógł sprawę rozstrzygać potrzebna jest na to zgoda stron sporu). 114 | Brak zorganizowanego aparatu przymusu. 115 | Rozwiązywanie sporów międzynarodowych 116 | Wszelkie spory muszą być rozwiązywane środkami pokojowymi[6]. To co dziś wydaje się oczywiste, w przeszłości oczywistym nie było. Wojna była dopuszczalnym przez prawo środkiem rozwiązywania sporów, a prawo do prowadzenia wojny (ius ad bellum) uznawano za atrybut podmiotowości prawa międzynarodowego. 117 | 118 | Prawo międzynarodowe wśród środków rozwiązywania sporów wyróżnia środki dyplomatyczne i sądowe. Do tych pierwszych zalicza się: negocjacje, dobre usługi, mediację, komisje badania faktów oraz koncyliację. Środkami sądowymi są: arbitraż międzynarodowy oraz sąd międzynarodowy. 119 | 120 | Polscy teoretycy prawa międzynarodowego 121 | Z tym tematem związana jest kategoria: Polscy specjaliści prawa międzynarodowego. 122 | Zobacz też 123 | Zobacz hasło prawo międzynarodowe w Wikisłowniku 124 | sankcje w prawie międzynarodowym 125 | Przypisy 126 | Art. 103 Karty Narodów Zjednoczonych. 127 | Z kolei na podstawie art. 91 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, z późn. zm.): 128 | Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. 129 | Zob. R Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. III, Warszawa 1994, s. 13. 130 | Fundamentalne dzieło Hugo Grocjusza zatytułowane było De iure belli ac pacis (O prawie wojny i pokoju, wyd. w 1625 r.). 131 | Lech Antonowicz: Podręcznik prawa międzynarodowego. Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis, 2003, s. 32. ISBN 83-7334-233-8. 132 | Zob. art. 33 Karty Narodów Zjednoczonych. 133 | Bibliografia 134 | Władysław Czapliński, Anna Wyrozumska: Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe. Wyd. 2. Warszawa: C. H. Beck, 2004, seria: "Studia Prawnicze". ISBN 83-7387-195-0. 135 | Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Wyd. 8. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze "LexisNexis", 2004. ISBN 83-7334-294-X. 136 | Stanisław Edward Nahlik: Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Wyd. 2. Kraków: nakł. UJ, 1981. 137 | Linki zewnętrzne 138 | Zbiór Traktatów ONZ (ang.) 139 | Electronic Information System for Interantional Law (ang.) 140 | Internetowa Baza Traktatowa polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (pol.) 141 | Kontrola autorytatywna (prawo):GND: 4063693-8NDL: 00566399BNCF: 7413 142 | Kategorie: Prawo międzynarodoweGałęzie prawa 143 | Menu nawigacyjne 144 | Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj 145 | Przeszukaj Wikipedię 146 | Strona główna 147 | Losuj artykuł 148 | Kategorie artykułów 149 | Najlepsze artykuły 150 | Częste pytania (FAQ) 151 | Dla czytelników 152 | O Wikipedii 153 | Zgłoś błąd 154 | Kontakt 155 | Wspomóż Wikipedię 156 | Dla wikipedystów 157 | Pierwsze kroki 158 | Portal wikipedystów 159 | Ogłoszenia 160 | Zasady 161 | Pomoc 162 | Ostatnie zmiany 163 | Narzędzia 164 | Linkujące 165 | Zmiany w linkowanych 166 | Prześlij plik 167 | Strony specjalne 168 | Link do tej wersji 169 | Informacje o tej stronie 170 | Element Wikidanych 171 | Cytowanie tego artykułu 172 | Drukuj lub eksportuj 173 | Utwórz książkę 174 | Pobierz jako PDF 175 | Wersja do druku 176 | W innych projektach 177 | Wikimedia Commons 178 | 179 | W innych językach 180 | Afrikaans 181 | العربية 182 | Asturianu 183 | Azərbaycanca 184 | বাংলা 185 | Bân-lâm-gú 186 | Беларуская 187 | Беларуская (тарашкевіца)‎ 188 | Български 189 | Bosanski 190 | Català 191 | Čeština 192 | Cymraeg 193 | Dansk 194 | Deutsch 195 | Eesti 196 | Ελληνικά 197 | English 198 | Español 199 | Esperanto 200 | Euskara 201 | فارسی 202 | Galego 203 | 한국어 204 | Հայերեն 205 | हिन्दी 206 | Hrvatski 207 | Bahasa Indonesia 208 | Italiano 209 | עברית 210 | ქართული 211 | Қазақша 212 | Kiswahili 213 | Kurdî 214 | Latina 215 | Latviešu 216 | Lietuvių 217 | Magyar 218 | Македонски 219 | മലയാളം 220 | Malti 221 | მარგალური 222 | مصرى 223 | Bahasa Melayu 224 | Nederlands 225 | 日本語 226 | Norsk 227 | Occitan 228 | Oʻzbekcha/ўзбекча 229 | ਪੰਜਾਬੀ 230 | Português 231 | Qaraqalpaqsha 232 | Română 233 | Русский 234 | Scots 235 | Shqip 236 | සිංහල 237 | Simple English 238 | Српски / srpski 239 | Srpskohrvatski / српскохрватски 240 | Suomi 241 | Svenska 242 | Татарча/tatarça 243 | ไทย 244 | Тоҷикӣ 245 | Türkçe 246 | Українська 247 | Tiếng Việt 248 | Winaray 249 | ייִדיש 250 | 粵語 251 | 中文 252 | Edytuj linki 253 | Tę stronę ostatnio edytowano 12 sie 2018, 12:08. 254 | Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. 255 | Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilnaWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 256 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/test/Polish/3.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Karma w buddyzmie 3 | To jest wersja przejrzana tej stronypokaż lub ukryj szczegóły 4 | Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania 5 | [ukryj] Buddyzm 6 | Koło Dharmy 7 | [pokaż] Podstawy 8 | [ukryj] Karma 9 | Sansara • 12 ogniw współzależnego powstawania 10 | [pokaż] Wizja świata 11 | [pokaż] Oświecenie 12 | [pokaż] Praktyka 13 | [pokaż] W klasztorze 14 | [pokaż] Świątynie 15 | [pokaż] Szkoły 16 | [pokaż] Doktryny 17 | Portal • Glosariusz • Kalendarium 18 | DharmaWheelGIF.gif 19 | p • d • e 20 | Karma lub karman sanskr. कर्म (pali. kamma, chiń. 業 yè, kor. 업 ǒp, jap. gō, wiet. nghiệp) – jest podstawowym i bardzo ważnym pojęciem we wszystkich szkołach buddyzmu. Dosłownie słowo to oznacza "czyn" lub "działanie". W buddyjskim znaczeniu nie oznacza więc rezultatu, określanego jako owoc (pali, sanskryt: vipaka, chiński: 果 guǒ), efektu czy przeznaczenia. Prawo przyczyny i skutku zwane jest w języku pali kamma-vipaka (działanie-owoc) i mówi ono, że każde działanie ma swój skutek – dobre działania wracają jako szczęście, złe działania wracają jako cierpienie. 21 | 22 | 23 | Spis treści 24 | 1 Znaczenie 25 | 2 Podział 26 | 3 Cztery cechy karmicznych czynów 27 | 4 Opis niewłaściwych czynów 28 | 4.1 10 niewłaściwych czynów 29 | 5 Jak powstaje karma? 30 | 6 Jak przeżywa się karmę? 31 | 7 Nagromadzenie zasługi 32 | 8 Karma a doktryna braku-ja 33 | 9 Pierwsza przyczyna istnienia 34 | 10 Przyczynowość na poziomie zewnętrznym/wewnętrznym a filozofie Zachodu 35 | 11 Prawo karmy a pojęcie grzechu 36 | 12 Bibliografia 37 | Znaczenie 38 | Karma oznacza tu zamierzone działanie, które stanowi przyczynę: korzystne (pali, sanskryt: kusala, chiński: 善業 shànyè) lub szkodliwe (pali, sanskryt: akusala, chiński: 惡業 èyè) i które przyniesie określony skutek. O moralnej wartości określonego działania decyduje towarzysząca mu w danej chwili wola (pali i sanskryt: cetana, chiński: 意趣 yìqù). Wola, która ma szkodliwe korzenie (pali, sanskryt: hetu też mula, chiński: 因 yīn): (1) pragnienie (pali, sanskryt: lobha lub tanha), (2) gniew (pali: dosa, sanskryt: dvesa), (3) niewiedzę (pali, sanskryt: moha lub avijja) przynosi szkodliwe owoce. Niewiedza oznacza tu wrodzoną nieznajomość Prawdy (pali: sacca), czyli Czterech Szlachetnych Prawd, Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki, Trzech Cech Istnienia itd. Wola stowarzyszona z korzystnymi korzeniami (lub przyczynami), czyli z: (1) brakiem pragnienia (pali, sanskryt: alobha), czyli wyrzeczeniem, (2) brakiem gniewu (pali: adosa), czyli miłującą dobrocią (pali: metta, sanskryt: maitri), (3) mądrością (pali: amoha lub paññā, sanskryt: pradżnia) przynosi korzystne owoce. 39 | 40 | Dziesięć rodzajów szkodliwych sposobów działania wymienianych jest pod nazwą pali: kamma-patha. Trzy złe działania ciała to: zabójstwo, kradzież i nieprawe współżycie płciowe. Cztery złe działania mowy to: kłamstwo, obmowa, nieuprzejma mowa i bezmyślna paplanina. Trzy złe działania umysłu to: pożądanie, gniew i nieprawdziwe poglądy. 41 | 42 | Cula-kammavibhanga Sutta podaje: "Istoty są właścicielami własnej karmy, spadkobiercami własnej karmy, ich karma jest łonem, z którego się odradzają, ich karma jest ich przyjacielem, ich schronieniem. Jakąkolwiek karmę wytwarzają – złą czy też dobrą – będą jej spadkobiercami." 43 | 44 | "Ten, który zabija i jest okrutny idzie do piekła lub jeżeli odrodzi się pośród ludzi, będzie żył krótko. Ten, który torturuje innych, będzie cierpiał z powodu choroby. Gniewny będzie miał brzydki wygląd, zazdrosny będzie pozbawiony wpływów, skąpiec będzie biedny, uparty będzie miał niskie urodzenie, bezczynny będzie pozbawiony wiedzy. W przeciwnym wypadku człowiek będzie odrodzony w niebie lub jako człowiek będzie długo żył, będzie miał piękny wygląd, wpływy, szlachetne urodzenie i wiedzę." (Majjhima Nikāya 135) 45 | 46 | Adhipateyya Sutta: "Zabijanie … kradzież … nieprawe współżycie seksualne … kłamstwo … oszczerstwo … obraźliwa mowa … głupia paplanina, gdy wytwarzane, kontynuowane i często powtarzane prowadzą do odrodzenia w piekle lub pośród zwierząt lub pośród duchów." (Anguttara Nikāya III 40) 47 | 48 | Podział 49 | Karma ma charakter dynamiczny i w odniesieniu do czasu, w którym pojawia się karmiczny skutek wyróżnia się (1) karmę dojrzewająca podczas tego życia, (2) dojrzewająca w następnym odrodzeniu, (3) karma dojrzewająca w późniejszych odrodzeniach. 50 | 51 | W odniesieniu do jej funkcji pisma Abhiddhammy Pitaki wyróżniają: (1) regenerującą (lub produktywną), (2) wspierającą (lub konsolidującą), (3) przeciwstawną (czyli tłumiącą), (4) niszczącą (lub zastępującą) karmę. Regenerująca wytwarza pięć skupisk istnienia (ciało, uczucia, percepcję, formacje mentalne i świadomość) – zarówno przy odrodzeniu, jak i podczas trwania życia. Wspierająca nie wytwarza skutków karmicznych, lecz jest w stanie jedynie podtrzymywać już wytworzone skutki karmiczne. Przeciwstawna karma równoważy lub tłumi inne skutki karmiczne. Niszcząca znosi wpływ słabszej karmy i wpływa jedynie na własny skutek. 52 | 53 | Odnośnie pierwszeństwa ich rezultatów rozróżnia się karmę: (1) ciężką, (2) nawykową, (3) bliską śmierci karmę i (4) nagromadzoną. Ciężka karma jest wynikiem tzw. pięciu haniebnych działań o natychmiastowym przeznaczeniu, czyli: (1) zabicie ojca, (2) zabicie matki, (3) zabicie arahata (świętego), (4) zranienie Buddhy, (5) spowodowanie podziału we wspólnocie mnichów. Ciężkie oraz nawykowe działania dojrzewają wcześniej niż lekkie i rzadko wytwarzane działania. Bliska śmierci karma, to znaczy korzystna i szkodliwa wola obecna bezpośrednio przed śmiercią, która często może być odbiciem wcześniej spełnionych dobrych i złych działań, jej znaku lub znaku przyszłego istnienia wytwarza kolejne odrodzenie. W przypadku jednak, gdy w momencie śmierci brak jest jakiegokolwiek z tych trzech działań (np. człowiek jest nieprzytomny), odrodzenie jest wytwarzane poprzez wcześniej nagromadzoną karmę. 54 | 55 | W kontekście buddyzmu japońskiego karma jest klasyfikowana też jako: Doji no Inga (jap.) – przyczyna i skutek w tym samym czasie; Iji no Inga – przyczyna w innym czasie niż skutek; Inshokadai – mała przyczyna i rozległy skutek (im dłuższy upływ czasu pomiędzy przyczyną a skutkiem, tym większy skutek). 56 | 57 | Cztery cechy karmicznych czynów 58 | Rezultaty powstałe z czynów karmicznych doświadczane są tylko przez istotę, która je wykonała (nikt nie może wyzwolić bądź zbawić nas z rezultatów naszych własnych działań karmicznych oraz owe rezultaty będą doświadczane tylko przez nas, a nie przez innych) 59 | Działania karmiczne ściśle prowadzą do odpowiadających im rezultatów, których doświadczymy w przyszłości odpowiednio jako szczęście bądź cierpienie (nie ma tu miejsca na grzech i karę bądź przeznaczenie, gdyż jest to wyłącznie prawo przyczyn karmicznych wypracowanych z przeszłych odrodzeń, które warunkują obecne działania, a działania te w przyszłości zaowocują odpowiednimi rezultatami, tj. cierpieniem lub szczęściem, zgodnie z procesem Dwunastu ogniw współzależnego powstawania). 60 | Wielce znaczący na naszą przyszłość rezultat może być wytworzony, gdy przeważy nawet niewielka przyczyna 61 | Prawo działania przyczyn i rezultatów karmy nigdy nas nie zawiedzie bądź samo ulegnie zniknięciu (każde działanie karmiczne prowadzi do rezultatu karmicznego i przyczyn następnych działań, niewłaściwe działanie prowadzi do doświadczenia cierpienia w przyszłości, a właściwe do szczęścia) 62 | Opis niewłaściwych czynów 63 | W buddyzmie wyróżnia się wiele zasad moralnych i opisane są one w kodeksie mnisim i osób świeckich Vinaji Pitaka (Koszu Dyscypliny) oraz w zbiorach nauk związanych z hinajaną, mahajaną i wadżrajaną. Owe zasady moralne wiążą się z buddyjską Szlachetną Prawdą o Ustaniu Cierpienia i stosowane są nie tylko w stosunku do ludzi (w przeciwieństwie do chrześcijańskiego dekalogu), ale do wszystkich "czujących istot" wliczając zwierzęta. Najbardziej uniwersalna lista wyróżnia 10 niewłaściwych czynów opisanych poniżej. 64 | 65 | 10 niewłaściwych czynów 66 | 3 czyny ciałem: 67 | 68 | zabijanie (z powodu przywiązania, gniewu lub głupoty) 69 | kradzież (siłą, skrycie lub poprzez oszustwo) 70 | niewłaściwe czyny seksualne (kazirodztwo, cudzołóstwo, z osobą nieletnią pod czyjąś opieką, z osobą utrzymującą odpowiednie ślubowania). 71 | 4 czyny mową: 72 | 73 | kłamstwo (o domniemanych sukcesach, aby zranić innych lub dla własnej korzyści, bez powodu) 74 | dzieląca mowa (rozbijająca przyjaźnie, insynuacje, pogłoski) 75 | mowa sprawiająca krzywdy (otwarcie wypowiedziana, obrzydliwa, wypominająca błędy) 76 | nieprzydatna mowa (omylna, bezmyślne plotki, nieodpowiednia lub niewłaściwa bez przygotowania dla słuchającego) 77 | 3 czyny umysłem: 78 | 79 | chciwość (o swoje własności, o czyjeś własności, o bogactwa nienależące do nikogo, np. ziemia) 80 | złe życzenia (z nienawiści, zawiści, głupoty, np. do niewłaściwej osoby) 81 | błędne poglądy (o prawie karmy, 4 szlachetnych prawdach, obiektach schronienia, “pustości" Siunjata). 82 | 10 właściwych czynów wiąże się z porzucaniem 10 niewłaściwych czynów i wykonywaniem przeciwnych skutkiem czynów dla korzyści własnej bądź innych, np. zamiast okradania wykonuje się czyny związane z kultywowaniem szczodrości i pomocy dla potrzebujących. 83 | 84 | Jak powstaje karma? 85 | Istoty poprzez swoje działania gromadzą wrażenia w umyśle, negatywne bądź pozytywne, w zależności od tego, czy są one pożyteczne dla innych istot czy też szkodliwe. Na skutek swojego czynu istota zasieje karmiczne nasiona w umyśle, jeśli obecne będę następujące czynniki: 86 | 87 | Świadomość położenia, w jakim się znajduje 88 | Zamierzenie popełnienia czynu i plan jego wykonania 89 | Popełnienie czynu lub namówienie kogoś innego do jego popełnienia 90 | Satysfakcja z rezultatów tego działania 91 | W przypadku wystąpienia wszystkich czterech elementów ślad karmiczny jest najsilniejszy i rezultaty czynu będą najbardziej intensywne. Przykładowo: kierowca, który nieumyślnie spowodował wypadek samochodowy i ranił pieszego: (1) był świadomy, że pieszy może odczuwać cierpienie, (2) nie chciał go potrącić, (3) jednak zrobił to, (4) wcale nie był z tego zadowolony. W tym przypadku pozostawiony karmiczny ślad w umyśle niefortunnego kierowcy będzie tylko częściowy. 92 | 93 | Jak przeżywa się karmę? 94 | Karma, zarówno ta przynosząca szczęście, jak i ta, która sprowadza cierpienie, wyraża się na czterech różnych poziomach: 95 | 96 | w tym, czego doświadczamy w czasie pomiędzy śmiercią a następnym odrodzeniem 97 | w ciele jakie uzyskujemy w wyniku odrodzenia – w jego zdrowiu, inteligencji, mocy i urodzie 98 | w otoczeniu, w jakim się odradzamy – kraj, kultura, rodzina i warunki życia codziennego 99 | poprzez skłonności i upodobania, które wnosimy w nowe życie 100 | Do początku okresu dojrzewania istoty doświadczają głównie wrażeń związanych z ich poprzednim życiem. Następnie, aż do okresu dorosłości powstaje karma obecnego życia. Dorosłe życie tworzy zaś karmę przyszłego wcielenia i kiedy istoty dobiegają końca swego istnienia, widać już zazwyczaj, w jakim kierunku podąży następne odrodzenie. 101 | 102 | Nagromadzenie zasługi 103 | Nagromadzenie zasługi (pali puñña) jest powszechnie stosowanym terminem określającym nagromadzenie przyszłych karmicznie korzystnych (pali, sanskr. kusala) działań. W Suttach therawady wymienione są trzy główne działania przynoszące zasługę: (1) Ofiarowywanie (lub szczodrość, pali, sanskr. dāna), (2) etyka lub moralność (pali, sanskr. sīla) i (3) rozwijanie umysłu (czyli medytacja, pali bhāvanā). Późniejsze pisma podają siedem kolejnych (pali dasa puñña): (4) okazywanie czci (pali apaciti), (5) służenie (pali veyyāvacca), (6) przekazywanie zasługi (pali pattānuppadāna), (7) cieszenie się z zasługi innych (pali abbhānumodana), (8) wyjaśnianie Doktryny (pali desanā), (9) słuchanie Doktryny (pali savana), (10) prostowanie własnego właściwego poglądu (oczyszczanie poglądów, ditthujukamma). 104 | 105 | Karma a doktryna braku-ja 106 | Prawo przyczyny i skutku jest w buddyzmie bezosobowe a dla jego właściwego zrozumienia konieczna jest znajomość doktryny braku-ja (pali: anatta, sanskryt: anatman, chiński: 人空 rénkōng), która mówi, że w człowieku czy innej istocie, czyli w pięciu skupiskach (pali: khandha, sanskryt: skandha) – budujących ciało i umysł – nie można odnaleźć niczego co byłoby niezmienną, istniejąca niezależnie od innych rzeczy i niepodzielną osobowością, czy duszą (pali: atta, sanskryt: atman). Istoty są nagromadzeniem nietrwałych (pali: anicca) zjawisk, których istnienie jest wynikiem przeszłych działań, jest zależne od warunków (pali: paccaya) i podlegają procesowi ciągłej zmiany. 107 | 108 | Visudhimagga podaje: "Oprócz Owocu Karmy, nie dostrzega on nikogo, kto by stał za czynem, żadnego otrzymującego. I z pełnym wglądem rozumie, że mądrzy stosują jedynie konwencjonalne nazwy, gdy mówią o jakimkolwiek działaniu, mówią o wykonującym czyn lub gdy mówią o otrzymującym skutek karmiczny, gdy ten powstaje." 109 | 110 | W buddyzmie to Wgląd (pali: vipassana) w trzy cechy istnienia (nazywane też trzema Pieczęciami Dharmy dharma mudra): nietrwałość, brak zadowolenia i brak-ja prowadzi do wyzwolenia (pali: vimokkha, sanskryt: vimoksha). Jego trzy aspekty, nazywane też trzema "Bramami Wyzwolenia" to: nieuwarunkowane wyzwolenie (pali, sanskryt: animitta), wolne od pragnienia wyzwolenie (pali: appanihita, sanskryt: apranihita) oraz wyzwolenie pustki (pali: suññatā, sanskryt: śunyata). 111 | 112 | Pierwsza przyczyna istnienia 113 | Prawo karmy wyklucza istnienie tzw. "pierwszej przyczyny". Według nauk buddyjskich ciąg przyczynowo-skutkowy istniał od zawsze. Według teorii Współzależnego Powstawania "pierwszym ogniwem" spośród dwunastu ogniw współzależnego powstawania opisującego proces istnienia Samsary jest niewiedza, ale uwarunkowana jest poprzednimi formami istnienia tj. odrodzeniami według prawa reinkarnacji poprzez prawo karmy i splamień. Visudhimagga podaje, że pragnienie i niewiedza są "szczególnymi przyczynami Karmy, które prowadzą do nieszczęśliwych i szczęśliwych przeznaczeń." W tym samym dziele podawane jest, że to niewiedza jest "nie posiadającą przyczyn korzeniem-przyczyną (pali hetu) świata". Sutry zaś (Majjhima Nikāya 9.) podają, że "Wraz z powstawaniem skaz (pali āsava) powstaje niewiedza." Asava to zmysłowe pożądanie (pali: kāmāsava), pożądanie wiecznego istnienia (pali: bhavāsava), błędne poglądy (pali: ditthāsava) oraz niewiedza (pali: avijjāsava). Nyanatiloka Mahathera w Słowniku buddyjskim podaje na ten temat niewiedzy, że: "w jako korzeń-przyczyna może ona być obrazowo przedstawiona jako Koło Istnienia". W poglądzie buddyjskim Madhjamaka na podstawie dowodzenia Nagardżuny ów brak "pierwszej przyczyny" jest jednym z głównych argumentów na rzecz "pustości" (siunjata) wszelkich przejawień zjawisk w ujęciu prawdy ostatecznej, co odnosi się do jeszcze bardziej dogłębnego zrozumienia prawa karmy. 114 | 115 | Przyczynowość na poziomie zewnętrznym/wewnętrznym a filozofie Zachodu 116 | Na poziomie "zewnętrznym" oznacza to, że we wszechświecie zjawiska są współzależne i wzajemnie uwarunkowane, określone przyczyny powodują określone rezultaty, a znajomość tych powiązań jest kluczem do zrozumienia otaczającego świata. Zasada ta jest tożsama z podejściem zachodniej nauki[potrzebny przypis]. 117 | 118 | W buddyzmie przyczynowość dotyczy również świata "wewnętrznego". Wszelkie działania podejmowane świadomie przez istoty, zarówno fizyczne, werbalne czy też mentalne, zostawiają w umyśle wrażenia, które powodują późniejsze skutki w postaci nawyków, tendencji i skłonności w umyśle. Od lat badaniem przyczynowości w umyśle zajmuje się także zachodnia psychologia i psychiatria. Według buddystów, znajomość umysłu i tego, jak on funkcjonuje, co można osiągnąć dzięki praktyce medytacji, prowadzi do osiągnięcia kontroli nad umysłem i wyzwolenia się z cierpienia. 119 | 120 | Buddyjskie pojęcie karmy zakłada również, że "wewnętrzny" i "zewnętrzny" świat wzajemnie się warunkują, a umysły wszystkich istot na najgłębszym poziomie są od siebie nieoddzielne (nauka o braku ego). Brak ego oznacza, że istoty są jak fale na oceanie – jeśli nie widzą swojej głębi, nie rozpoznają tego, że wszystkie są oceanem. Działania altruistyczne bądź egoistyczne zasiewają w umyśle pewne wrażenia, które nie tylko tworzą konstrukcję psychiczną, ale również zewnętrzny świat. Tak więc działania dla pożytku i szczęścia innych sprowadzają na nas samych szczęście i powodzenie w przyszłości, natomiast działania szkodliwe dla innych są przyczyną naszych własnych przyszłych trudności i nieszczęść. 121 | 122 | Prawo karmy a pojęcie grzechu 123 | W buddyzmie nie używa się pojęcia grzechu, gdyż zaprzecza to prawom karmy, reinkarnacji, siunjata, natura buddy. 124 | 125 | Prawo karmy wykazuje np. że rezultaty powstałe z danych czynów doświadczane są tylko przez istotę, która je wykonała i nikt nie może wyzwolić bądź zbawić z tego "z zewnątrz". 126 | 127 | Działania ściśle prowadzą do odpowiadających im rezultatów, które doświadczy się w przyszłości odpowiednio jako szczęście bądź cierpienie (w tym lub w przyszłych żywotach) również zgodnie z procesem reinkarnacji. 128 | 129 | Owe prawo reinkarnacji jest sprzeczne z pojęciem "nieuchronności" grzechu. Wszystko jest współzależnie istniejące, tak że rezultaty, które "zaowocowałyby" cierpieniem w danym dogodnym do tego czasie, mogą być wyparte przez nowe działania, których rezultaty "zaowocują" szczęściem w tym właśnie czasie. 130 | 131 | Ponadto prawo dwunastu ogniw współzależnego powstawania opisuje proces reinkarnacji tak, że pierwszym i fundamentalnym ogniwem jest niewiedza. Pod wpływem owej niewiedzy indywidualnie podlega się cierpieniu. Jeżeli się usunie ową niewiedzę, odkryte będzie nieuwarunkowane szczęście nirwany i wrodzona każdemu mądrość siunjata bycia w zgodzie z naturą rzeczywistości taką jaką jest, a nie jaką się tylko wydaje przejawiać pod wpływem splamień umysłu. 132 | 133 | Bibliografia 134 | "Buddyjskie archiwa dr. Aleksandra Berzina" (online) 135 | "Słownik buddyjski" Nyanatilkoka Mahathera (online) 136 | Kategorie: Filozofia buddyjskaKarma 137 | Menu nawigacyjne 138 | Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajOczekuje na przejrzenieEdytuj 139 | Więcej 140 | Szukaj 141 | Przeszukaj Wikipedię 142 | Strona główna 143 | Losuj artykuł 144 | Kategorie artykułów 145 | Najlepsze artykuły 146 | Częste pytania (FAQ) 147 | Dla czytelników 148 | O Wikipedii 149 | Zgłoś błąd 150 | Kontakt 151 | Wspomóż Wikipedię 152 | Dla wikipedystów 153 | Pierwsze kroki 154 | Portal wikipedystów 155 | Ogłoszenia 156 | Zasady 157 | Pomoc 158 | Ostatnie zmiany 159 | Narzędzia 160 | Linkujące 161 | Zmiany w linkowanych 162 | Prześlij plik 163 | Strony specjalne 164 | Link do tej wersji 165 | Informacje o tej stronie 166 | Element Wikidanych 167 | Cytowanie tego artykułu 168 | Drukuj lub eksportuj 169 | Utwórz książkę 170 | Pobierz jako PDF 171 | Wersja do druku 172 | 173 | W innych językach 174 | Беларуская (тарашкевіца)‎ 175 | Български 176 | Bosanski 177 | Brezhoneg 178 | Čeština 179 | English 180 | Bahasa Indonesia 181 | Magyar 182 | मराठी 183 | မြန်မာဘာသာ 184 | नेपाली 185 | ភាសាខ្មែរ 186 | Português 187 | සිංහල 188 | Српски / srpski 189 | Srpskohrvatski / српскохрватски 190 | ไทย 191 | Tiếng Việt 192 | 中文 193 | Edytuj linki 194 | Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. 195 | Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilnaWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 196 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/test/Polish/1.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Budda Siakjamuni 3 | Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania 4 | REF orange.svg 5 | Ten artykuł zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. 6 | Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. 7 | (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). 8 | Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. 9 | Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. 10 | [ukryj] Buddyzm 11 | Koło Dharmy 12 | [ukryj] Podstawy 13 | Budda Siakjamuni • Dharma • Cztery Szlachetne Prawdy • Ośmioraka ścieżka • Trzy Cechy Istnienia • Filozofia buddyjska 14 | [pokaż] Karma 15 | [pokaż] Wizja świata 16 | [pokaż] Oświecenie 17 | [pokaż] Praktyka 18 | [pokaż] W klasztorze 19 | [pokaż] Świątynie 20 | [pokaż] Szkoły 21 | [pokaż] Doktryny 22 | Portal • Glosariusz • Kalendarium 23 | DharmaWheelGIF.gif 24 | p • d • e 25 | Budda Siakjamuni (ok. 563-483 p.n.e.[a]), właśc. Siddhartha (imię od rodziców) Gautama (przydomek) z rodu (klanu) Śakjów – mędrzec. Jego nauki stały się podstawą buddyzmu. 26 | 27 | 28 | Spis treści 29 | 1 Życie 30 | 1.1 Narodziny i młodość Siddharthy 31 | 1.2 Opuszczenie pałacu i poszukiwanie prawdy 32 | 1.3 Oświecenie 33 | 1.4 Nauczanie Dharmy 34 | 2 Koniec życia i parinirwana 35 | 3 Zobacz też 36 | 4 Uwagi 37 | 5 Przypisy 38 | 6 Bibliografia 39 | 7 Linki zewnętrzne 40 | Życie 41 | Narodziny i młodość Siddharthy 42 | Zgodnie z przekazem sutr[b] przyszły Budda jako bodhisattwa zstąpił z nieba Tuszita i narodził się na ziemi zgodnie ze swym ślubowaniem. Narodzinom jego towarzyszyły różne nadprzyrodzone znaki. Chłopiec przyszedł na świat nieoczekiwanie podczas podróży królowej w miejscowości Lumbini (dzisiejszy Nepal). Ojciec, król Suddhodana, pragnąc znać przyszłość jedynego potomka, wezwał do pałacu w Kapilavastu słynnego wówczas mędrca, Asitę. 43 | 44 | 45 | Król Suddhodana pokazuje niemowlę mędrcowi 46 | Ujrzawszy niemowlę, mędrzec ów zareagował nieco dziwnie dla zebranych: najpierw ogromnie się ucieszył, a następnie zapłakał. Zapytany o to, czy dziecku nie grozi jakieś niebezpieczeństwo, odparł, że nie widzi żadnych niebezpieczeństw, przeciwnie – syn Suddhdhany będzie wiódł święte życie, a jego wpływy będą dalekosiężne. Jednak jemu samemu, niestety, nie będzie dane dożyć tych dni. Taka perspektywa nie mogła ucieszyć władcy, który w jedynym synu pragnął widzieć godnego następcę tronu, a nie świętego czy mędrca. Serce monarchy ogarnął zapewne niepokój tym większy, że spotęgowany niefortunnym zgonem jego ukochanej żony – Mai Devi – zaledwie siedem dni po urodzeniu syna. Chłopcem zaopiekowała się wtedy siostra zmarłej królowej, Māhapajāpatī Gotami. Król pragnął, by syn przejął po nim tron – stworzył mu więc sztuczny świat w obrębie pałacowych murów, otoczył luksusem i zabronił kontaktu ze światem zewnętrznym, gdzie mogły na niego czekać "pokusy" skłaniające do świętego życia. 47 | 48 | Oto, jak Budda wspomina swoje beztroskie lata w pałacu ojca w rozmowie z mnichami, swymi uczniami: 49 | 50 | „ 51 | Żyłem niezwykle wykwintnie, całkowicie wykwintnie. Mój ojciec miał nawet stawy lotosowe w naszym pałacu: jeden, gdzie kwitły czerwone lotosy, jeden, gdzie kwitły białe lotosy, i jeden, gdzie kwitły niebieskie lotosy – wszystko dla mego dobra. Drzewo sandałowe musiało być sprowadzane z Waranasi[c]. Mój turban był z Waranasi, tak jak moja tunika, dolna część garderoby czy wierzchni płaszcz. Biały parasol okrywał mnie dzień i noc, aby chronić mnie przed zimnem, gorącem, kurzem, brudem czy rosą. Miałem trzy pałace: jeden na porę zimną, jeden na porę gorącą i jeden na porę deszczową. Podczas czterech miesięcy deszczowej pory byłem zabawiany w pałacu deszczowym w towarzystwie samych tylko kobiet. W tym czasie ni razu nie opuszczałem pałacu. 52 | 53 | ” 54 | — Budda Siakjamuni, Sukhamala Sutta 55 | Siddhartha w wieku 16 lat poślubił księżniczkę Jasodharę, która pochodziła z tego samego miasta, i w wieku 29 lat miał z nią syna Rahulę. 56 | 57 | 58 | Ślub Siddharty i księżniczki Jasodhary 59 | Jednakże najlepsze nawet luksusy i największe atrakcje nie mogły zabić w młodym, zdrowym królewiczu chęci poznania świata. Toteż, mimo zakazu ojca, opuścił on potajemnie pałac w towarzystwie służącego. Widok, który zobaczył, miał na zawsze zmienić jego życie i wpłynąć na jego wybór życiowej drogi. Pewnego dnia podczas przejażdżki, ujrzał niedołężnego starca i dowiedział się, że starość jest przeznaczona wszystkim. Drugą rzeczą była choroba – ciężko chory człowiek pokryty wrzodami, trzecią zaś śmierć – zwłoki niesione wśród lamentu żałobników. Czwarta – asceza – niosła ze sobą nadzieję i pocieszenie. Siddhartha ujrzał wędrownego pobożnego żebraka, mędrca, ubranego w prostą szatę. Mędrzec ten, w przeciwieństwie do ludzi chorych, starych i umierających, sprawiał wrażenie szczęśliwego. Jego widok sprawił, że Siddhartha zrozumiał swe przeznaczenie i postanowił uciec z pałacu, by szukać drogi wyzwolenia z cierpienia. 60 | 61 | Sam Budda tak komentuje swoje decyzje: 62 | 63 | „ 64 | Taka myśl przyszła do mnie: Życie rodzinne jest tłoczną, zakurzoną drogą. Odchodząc, stajesz się wolnym. Nie jest wcale łatwe życie w domu w porównaniu ze świętym życiem, które jest całkowicie doskonałe, całkowicie czyste jak wypolerowana powłoka. Co jeśli ogoliłbym włosy i brodę, założył szaty z ochry i zostawił dom dla bezdomności? 65 | 66 | ” 67 | — Budda Siakjamuni, Maha-Saccaka Sutta 68 | Opuszczenie pałacu i poszukiwanie prawdy 69 | Pewnej nocy kazał osiodłać swojego konia i odjechał w towarzystwie oddanego sługi. Tradycja buddyjska określa ów moment mianem Wielkiego Odejścia. Jego wygląd jako dostojnego, zadbanego młodzieńca musiał bardzo kontrastować z przywdzianymi żebraczymi szatami do tego stopnia, że wieści o niezwykłym wędrowcu dotarły do króla Bimbisary – władcy sąsiedniego królestwa, który osobiście zapytał go o to. Wtedy Siddharta zdradził swe pochodzenie i oznajmił, że wiedzie takie życie z wyboru. Wkrótce wieści o tym dotarły do pałacu ojca i był to dla niego dodatkowy cios, że jego syn wiedzie życie żebracze. 70 | 71 | Poszukiwania zajęły Siddharcie 6 lat. Jako poszukiwacz prawdy spotkał się z najlepszymi wówczas mędrcami, Alarą Kalamą i Uddaką Ramaputtą. W krótkim czasie przewyższył obu, ale wciąż nie był zadowolony z uzyskanej od nich wiedzy[1]. Następnie dołączył do grupy pięciu ascetów, którzy oddawali się surowym praktykom. Jako najgorliwszy w umartwianiu się został ich przywódcą. Kiedy jednak pewnego dnia zauważył, że z głodu nie jest w stanie się dobrze koncentrować, stwierdził, że i ta droga do niczego, poza śmiercią, go nie doprowadzi. Porzucił umartwienia jako bezwartościowe; wykąpał się i po raz pierwszy od wielu dni pożywił się ryżem, chlebem i kwaśnym mlekiem, które w czarce przyniosła mu wieśniaczka Sudżata. 72 | 73 | Legenda mówi też, że któregoś dnia Budda usłyszał, jak muzyk poucza swojego ucznia: "jeśli napniesz strunę zbyt mocno – pęknie, jeśli za słabo – nie wyda żadnego dźwięku". Wówczas pojął, że zbyt skrajnie ascetyczne techniki medytacyjne nie prowadzą do celu i zaczął normalnie odżywiać się oraz dbać o swoje zdrowie. Jego towarzysze asceci uznali wówczas, że mistrz zdradził drogę, w którą wierzyli. Zgorszeni opuścili go. 74 | 75 | 76 | Oświecenie 77 | Po posiłku – najlepszym, jaki jadł od czasu opuszczenia pałacu – nabrał siły, aby kontynuować swoje postanowienie. Idąc, spotkał człowieka koszącego trawę i otrzymał od niego jej wiązkę, po czym znalazł spokojne miejsce do medytacji. Siddhartha usiadł pod drzewem Bodhi, w miejscu obecnie zwanym Bodh Gaja i stwierdził, że będzie tam siedział tak długo, aż nie rozwiąże zagadki cierpienia. Medytował przez 49 dni, przechodząc przez coraz głębsze fazy medytacyjnego wchłonięcia samadhi i wglądu dhjana, w czasie których ukazywał się mu demon Mara jako uosobienie niewiedzy i rozmaitych przeszkód na drodze do oświecenia. Siddhartha Gautama osiągnął wszechwiedzę: poznał wszystkie swoje wcielenia, poznał tajemnicę cierpienia (dukkha), zrozumiał, że świat jest pełen cierpienia i dowiedział się, co ma uczynić człowiek, aby nad cierpieniem zatriumfować (Cztery Szlachetne Prawdy). 78 | 79 | Osiągnął stan pełnego oświecenia. Było to anuttara samjak sambodhi – najwyższe pełne samooświecenie, wyzwolenie od cierpienia i zrozumienie jego przyczyn. Od tego momentu zwano go Buddą – przebudzonym. 80 | 81 | „ 82 | Kiedy więc umysł był skoncentrowany, oczyszczony, jasny, nieskalany, pozbawiony splamień, giętki, plastyczny, stabilny i osiągnął niewzruszoność, nakierowałem go na wiedzę przypominania sobie swych przeszłych żywotów. Wspominałem rozmaite przeszłe życia: jedno życie, dwa (...) setki tysięcy, wiele eonów kosmicznego skurczu i kosmicznej ekspansji (...) 83 | Skierowałem go na wiedzę dotyczącą przemijania i ponownego pojawiania się istot. Ujrzałem – dzięki boskiemu oku, oczyszczonemu i przewyższającemu ludzkie – jak istoty przemijają i ponownie wracają i dostrzegałem, w jaki sposób były lepsze czy gorsze, piękne lub brzydkie, szczęśliwe lub nieszczęśliwe zgodnie ze swoją karmą (...). 84 | Niewiedza została zniszczona; pojawiła się wiedza; ciemność została rozproszona; pojawiło się światło – tak to się dzieje z kimś, kto jest uważny, żarliwy i zdecydowany. Ale przyjemne doznania, które w ten sposób powstały, nie rozpraszały mego umysłu ani nie pozostawały. 85 | Skierowałem uwagę na przeszkody umysłu. Dostrzegłem, w jaki sposób powstają: To jest cierpienie... to jest przyczyna cierpienia... to jest ustanie cierpienia... to jest droga prowadząca do ustania cierpienia (...) 86 | 87 | ” 88 | — Budda Siakjamuni, Maha-Saccaka Sutta 89 | Przez kolejne tygodnie Budda pozostawał w medytacji, podczas których doświadczał różnych wizji niebiańskich istot, zastanawiał się, czy powinien głosić światu swą mądrość, ale wtedy zstąpił do niego Brahma i rozwiał jego wątpliwości. 90 | 91 | Nauczanie Dharmy 92 | Po tym, jak dostrzegli go przypadkowi przechodnie, bramin i kupcy, Budda zastanawiał się, kogo najlepiej byłoby nauczać w pierwszej kolejności. Dostrzegł w swym wglądzie, że jego nauczyciele w tym czasie już zmarli, więc postanowił powrócić do pięciu ascetów, których opuścił porzucając surowe praktyki. Odszedł więc od drzewa i udał się do Jeleniego Parku, gdzie spotkał swoich pięciu dawnych towarzyszy – ascetów. Wygłosił do nich swoje pierwsze legendarne kazanie Cztery Szlachetne Prawdy i tym samym puścił w ruch Koło Prawa. Następnie, w swym oświeconym wglądzie, dostrzegł on, iż w owym czasie na terenie królestwa Magadha, w którym się znajdował, najpotężniejszymi nauczycielami duchowymi byli trzej bracia Kasjapa z Uruwilwy, wyznawcy świętego ognia. Każdy z nich miał odpowiednio – 500, 300 i 200 uczniów. Udał się do nich, by nauczać ich Dharmy. Dokonał wtedy wielu cudów, zadziwiając braci swą mocą i zjednując ich jako swych uczniów. Wszyscy uczniowie braci również poszli za swymi nauczycielami, którym bezgranicznie ufali. W ten sposób Budda w krótkim czasie zyskał rzeszę uczniów. Wszyscy oni udali się następnie do króla Bimbisary. Widząc wielkie zgromadzenie mnichów, wśród których byli znani bracia Kasjapowie, mieszkańcy nie mogli wyjść z podziwu, co takiego się stało. Widząc to, najstarszy z nich wygłosił przemówienie do tłumów i wyjaśnił, dlaczego z radością chcą podążać za Buddą. Przysporzyło to Buddzie kolejnych zwolenników, w tym i samego króla Magadhy. 93 | 94 | Po 5 miesiącach od osiągnięcia Oświecenia postanowił powrócić w swe rodzinne strony do Kapilavastu. Z olbrzymią świtą tysiąca mnichów pokonywał on dziennie kilka kilometrów toteż jego sława znacznie wyprzedziła go i rodzina mogła przygotować się na spotkanie. Zorganizowano gorące powitanie w pobliskim parku. Jedynie żona Jasodhara nie wyszła naprzeciw Buddzie, twierdząc, że jeśli nadal coś do niej czuje, sam pojawi się w pałacu. I tak też Budda uczynił w towarzystwie najbliższych mnichów. Spędził on wtedy tydzień z rodziną, nauczając ich Dharmy. Wkrótce żona Jasodhara, syn Rahula, a także ciotka Mahapradżapati dołączyły do Sanghi. 95 | 96 | 97 | Spotkanie Buddy z rodziną po 7 latach rozłąki 98 | Odtąd sława Buddy nieustannie rosła i zastępy mnichów i świeckich zwolenników powiększały się również w sąsiednich królestwach. Wędrował po północnych Indiach, nauczając zasad swojej religii przez kolejnych 45 lat. Nauki swe zawsze dostosowywał do zdolności i zainteresowań swoich słuchaczy. 99 | 100 | Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (mahajana) Budda Siakjamuni obrócił Kołem Dharmy, trzykrotnie udzielając w ten sposób trzech poziomów różnych nauk. Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu. 101 | 102 | „ 103 | Nauki o Czterech Szlachetnych Prawdach wygłosił Budda po raz pierwszy w Sarnath, 7 tygodni po osiągnięciu Oświecenia. Był to początek pierwszego cyklu Nauk. Budda nauczał prawdy o cierpieniu, prawdy o przyczynie cierpienia, prawdy o ustaniu cierpienia, prawdy o drodze wiodącej do ustania cierpienia.(…) Budda Siakjamuni zaczął przekazywać Nauki tzw. drugiego cyklu 16 lat po osiągnięciu Oświecenia. Cykl ten zawiera pouczenia o „braku cech” – o Pustce wszelkich zjawisk. Nie chodzi tu o negację ich bytu, lecz o wyjaśnienie rzeczywistej Natury zjawisk.( …) wszystkie rzeczy istnieją współzależnie.(…) 27 lat po osiągnięciu Oświecenia, w miejscu zwanym Szrawasti, rozpoczął Budda przekaz tzw. trzeciego cyklu Nauk. Treścią tych Nauk jest Natura Buddy przenikająca wszystkie istoty – Przejrzyste Światło Natury Umysłu. Pouczenia te dotyczą owych właściwości, obecnych już teraz w Naturze Buddy, a rozkwitających w chwili osiągnięcia Stanu Buddy. 104 | 105 | ” 106 | — III Tenga Rinpocze, Sutry i Tantry. Drogi Buddyzmu[2] 107 | Jego uczniami zostawali nie tylko mnisi, ale też ludzie świeccy wszystkich stanów, także bramini, królowie. Potrafił nawracać kurtyzany, a nawet morderców, dokonując przy tym licznych cudów. Bynajmniej nie wszystkim była na rękę taka ogromna popularność Buddy. Nie wszyscy też zostawali jego uczniami, a niektórzy wręcz mu zazdrościli wpływów, próbując go nawet powstrzymać. Taką osobą okazał się jego kuzyn Devadatta, który najpierw był jego uczniem, lecz potem w swoim zaślepieniu ogłosił się większym mędrcem i za wszelką cenę chciał do siebie przyciągnąć zwolenników Buddy. Udawało mu się to początkowo wśród nowicjuszy, których skusił bardziej surowymi regułami niż w zgromadzeniu Buddy i rozgłaszaniem, że w porównaniu z nim mnisi Buddy sobie pobłażają. Jednakże to mu nie wystarczyło i zapragnął zabić Buddę, którego sławy w żaden sposób nie udało mu się osłabić. Wśród jego obmyślonych sposobów zgładzenia Buddy były nasłanie na niego łuczników, napuszczenie wściekłego słonia, jak również zepchnięcie głazu na ścieżkę, którą przechodził. Żaden z tych sposobów nie okazał się skuteczny, toteż jego frustracja narastała. Czarę goryczy przelało wydarzenie, które zapowiadało się całkiem dobrze. Spostrzegł on nagle w swych szeregach najwierniejszych uczniów Buddy i to go utwierdziło w przekonaniu, że jest niezrównany. Jednakże uczniowie ci mieli zadanie powierzone przez Buddę, aby sprowadzić z powrotem zbałamuconych przez Dewadattę mnichów. Kiedy ten spostrzegł, co się wydarzyło, dostał takiego ataku wściekłości, że po tym ciosie już się nie podniósł. Podupadł na zdrowiu i w krótkim czasie zmarł. 108 | 109 | Koniec życia i parinirwana 110 | 111 | parinirwana Buddy 112 | W 80. roku życia Budda zapowiedział, że czas jego misji się kończy, a tym samym i jego życie. Wprawił tym stwierdzeniem w smutek swego najwierniejszego ucznia Ānandę, który błagał go, aby tego nie czynił. Przypomniał, że Budda przecież powiadał, że gdyby zechciał, mógłby żyć do końca świata. Wtedy Budda odparł, że mówiąc tak, wielokrotnie czynił aluzje i wtedy był odpowiedni czas na takie prośby, jednak nikt go wtedy nie poprosił o to. Dodał, że czas na podobne prośby się skończył, bo swej decyzji już nie odwoła. Postanowił, że uda się do miasta Kusinagar (Kusinara) by tam wejść w parinirwanę – stan poza życiem i śmiercią. Przedtem wygłosił swoje nauki, udzielił instrukcji, co należy czynić po jego odejściu i jak zebrać jego nauki. Ostatnimi słowami, jakie wypowiedział były: 113 | 114 | „ 115 | Wszystkie uwarunkowane zjawiska mają nietrwałą naturę – niestrudzenie praktykujcie dalej. 116 | 117 | ” 118 | — Budda Siakjamuni, Mahāparinibbāna Sutta[3] 119 | Zobacz też 120 | Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów z Buddy 121 | Wikimedia Commons ma galerię ilustracji związaną z tematem: 122 | Budda Siakjamuni 123 | Budda 124 | Uwagi 125 | Zobacz era buddyjska. 126 | Nalaka Sutta z kanonu palijskiego. 127 | Waranasi (Benares) było wówczas na terenie innego królestwa. 128 | Przypisy 129 | Maha-Saccaka Sutta. 130 | Sutry i Tantry. Drogi Buddyzmu, Góry, Kraków 1994. 131 | XVI, 6.7 Mahāparinibbāna Sutta. 132 | Bibliografia 133 | Michael Carrithers Budda, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999. 134 | Sherab Chodzin Kohn, Życie Buddy, wyd. Czerwony Słoń, Gdańsk 2005. 135 | Nauka Buddy (wybór z sutr), oprac. Bukkyo Dendo Kyokai (Fundacja Propagowania Buddyzmu), Wydawnictwo "A", Kraków 2000. 136 | Linki zewnętrzne 137 | Zbiór sutr buddyjskich 138 | Siderits M., Buddha [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], CSLI, Stanford University, 3 lutego 2015, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-03] (ang.). 139 | Kontrola autorytatywna (osoba):ISNI: 0000 0001 2133 8551, 0000 0004 3355 7817, 0000 0003 7120 8960, 0000 0004 5817 9189VIAF: 259214648, 77109647LCCN: n80050504GND: 118664417NDL: 00571841SELIBR: 288579BnF: 11954606kSUDOC: 027524035NLA: 35115590NKC: jn20000700253BNE: XX840627BIBSYS: 90163677Open Library: OL4967346AWorldCat 140 | Kategorie: Reformatorzy religijniBuddowieIndyjscy filozofowieUrodzeni w VI wieku p.n.e.Zmarli w V wieku p.n.e. 141 | Menu nawigacyjne 142 | Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj 143 | Przeszukaj Wikipedię 144 | Strona główna 145 | Losuj artykuł 146 | Kategorie artykułów 147 | Najlepsze artykuły 148 | Częste pytania (FAQ) 149 | Dla czytelników 150 | O Wikipedii 151 | Zgłoś błąd 152 | Kontakt 153 | Wspomóż Wikipedię 154 | Dla wikipedystów 155 | Pierwsze kroki 156 | Portal wikipedystów 157 | Ogłoszenia 158 | Zasady 159 | Pomoc 160 | Ostatnie zmiany 161 | Narzędzia 162 | Linkujące 163 | Zmiany w linkowanych 164 | Prześlij plik 165 | Strony specjalne 166 | Link do tej wersji 167 | Informacje o tej stronie 168 | Element Wikidanych 169 | Cytowanie tego artykułu 170 | Drukuj lub eksportuj 171 | Utwórz książkę 172 | Pobierz jako PDF 173 | Wersja do druku 174 | W innych projektach 175 | Wikimedia Commons 176 | Wikicytaty 177 | 178 | W innych językach 179 | Afrikaans 180 | Alemannisch 181 | አማርኛ 182 | Ænglisc 183 | العربية 184 | Aragonés 185 | ܐܪܡܝܐ 186 | Armãneashti 187 | Arpetan 188 | অসমীয়া 189 | Asturianu 190 | Azərbaycanca 191 | تۆرکجه 192 | Bamanankan 193 | বাংলা 194 | Bân-lâm-gú 195 | Basa Banyumasan 196 | Башҡортса 197 | Беларуская 198 | Беларуская (тарашкевіца)‎ 199 | भोजपुरी 200 | Bikol Central 201 | Bislama 202 | Български 203 | བོད་ཡིག 204 | Bosanski 205 | Brezhoneg 206 | Буряад 207 | Català 208 | Cebuano 209 | Čeština 210 | Chavacano de Zamboanga 211 | Corsu 212 | Cymraeg 213 | Dansk 214 | Deutsch 215 | Dolnoserbski 216 | डोटेली 217 | ཇོང་ཁ 218 | Eesti 219 | Ελληνικά 220 | English 221 | Español 222 | Esperanto 223 | Estremeñu 224 | Euskara 225 | فارسی 226 | Fiji Hindi 227 | Føroyskt 228 | Français 229 | Frysk 230 | Gàidhlig 231 | Galego 232 | 贛語 233 | ગુજરાતી 234 | गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni 235 | 客家語/Hak-kâ-ngî 236 | 한국어 237 | Հայերեն 238 | हिन्दी 239 | Hrvatski 240 | Ido 241 | Ilokano 242 | Bahasa Indonesia 243 | Interlingua 244 | Interlingue 245 | Ирон 246 | IsiXhosa 247 | Íslenska 248 | Italiano 249 | עברית 250 | Basa Jawa 251 | ಕನ್ನಡ 252 | ქართული 253 | कॉशुर / کٲشُر 254 | Қазақша 255 | Kernowek 256 | Kiswahili 257 | Кыргызча 258 | Latina 259 | Latviešu 260 | Lëtzebuergesch 261 | Lietuvių 262 | Ligure 263 | Lingua Franca Nova 264 | Livvinkarjala 265 | La .lojban. 266 | Lumbaart 267 | Magyar 268 | मैथिली 269 | Македонски 270 | Malagasy 271 | മലയാളം 272 | Malti 273 | मराठी 274 | مصرى 275 | Bahasa Melayu 276 | Baso Minangkabau 277 | Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ 278 | Mirandés 279 | Монгол 280 | မြန်မာဘာသာ 281 | Na Vosa Vakaviti 282 | Nederlands 283 | नेपाली 284 | नेपाल भाषा 285 | 日本語 286 | Napulitano 287 | Нохчийн 288 | Nordfriisk 289 | Norsk 290 | Norsk nynorsk 291 | Occitan 292 | ଓଡ଼ିଆ 293 | Oʻzbekcha/ўзбекча 294 | ਪੰਜਾਬੀ 295 | पालि 296 | پنجابی 297 | Papiamentu 298 | پښتو 299 | Patois 300 | ភាសាខ្មែរ 301 | Piemontèis 302 | Tok Pisin 303 | Plattdüütsch 304 | Português 305 | Reo tahiti 306 | Română 307 | Runa Simi 308 | Русиньскый 309 | Русский 310 | Саха тыла 311 | ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ 312 | Gagana Samoa 313 | संस्कृतम् 314 | Sängö 315 | Sardu 316 | Scots 317 | Shqip 318 | Sicilianu 319 | සිංහල 320 | Simple English 321 | سنڌي 322 | Slovenčina 323 | Slovenščina 324 | Soomaaliga 325 | کوردی 326 | Српски / srpski 327 | Srpskohrvatski / српскохрватски 328 | ၽႃႇသႃႇတႆး 329 | Basa Sunda 330 | Suomi 331 | Svenska 332 | Tagalog 333 | தமிழ் 334 | Татарча/tatarça 335 | తెలుగు 336 | ไทย 337 | Тоҷикӣ 338 | Türkçe 339 | Тыва дыл 340 | Українська 341 | اردو 342 | Vahcuengh 343 | Tiếng Việt 344 | Volapük 345 | Võro 346 | Walon 347 | 文言 348 | Winaray 349 | Wolof 350 | 吴语 351 | ייִדיש 352 | Yorùbá 353 | 粵語 354 | Zeêuws 355 | Žemaitėška 356 | 中文 357 | Edytuj linki 358 | Tę stronę ostatnio edytowano 22 wrz 2018, 10:25. 359 | Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. 360 | Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilnaWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 361 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/Polish/2.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Georg Wilhelm Friedrich Hegel 3 | (Przekierowano z Hegel) 4 | Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania 5 | 6 | Ten artykuł należy dopracować: 7 | → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny. 8 | Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. 9 | Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. 10 | Georg Hegel 11 | Ilustracja 12 | Data i miejsce urodzenia 27 sierpnia 1770 13 | Stuttgart 14 | Data i miejsce śmierci 14 listopada 1831 15 | Berlin 16 | Zawód, zajęcie filozof 17 | Hegel Unterschrift.svg 18 | Commons Multimedia w Wikimedia Commons 19 | Wikicytaty Cytaty w Wikicytatach 20 | 21 | Znaczek poczty wydany przez Deutsche Post w dwusetną rocznicę narodzin G.W.F. Hegla 22 | Georg Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 27 sierpnia 1770 w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831 w Berlinie) – niemiecki filozof, twórca nowoczesnego systemu idealistycznego. 23 | 24 | 25 | Spis treści 26 | 1 Życiorys 27 | 2 Filozofia 28 | 2.1 System nauki 29 | 2.2 Filozofia ducha 30 | 2.2.1 Duch subiektywny 31 | 2.2.2 Duch obiektywny 32 | 2.2.3 Duch absolutny 33 | 2.3 Wpływ Hegla na Marksa 34 | 2.4 Hegel a empiryczne przyrodoznawstwo 35 | 2.5 Hegel po polsku 36 | 3 Krytyka 37 | 4 Polskie wydania prac Hegla 38 | 5 Zobacz też 39 | 6 Przypisy 40 | 7 Bibliografia 41 | 8 Linki zewnętrzne 42 | Życiorys 43 | Hegel urodził się w Stuttgarcie w rodzinie urzędnika. Początkowo studiował teologię w Tybindze, a jego kolegami ze studiów byli Friedrich Hölderlin i Friedrich Schelling. Filozofią zajął się dopiero w 1801 roku, wykładając początkowo na uniwersytecie w Jenie jako docent, przedstawił swoje poglądy w Phänomenologie des Geistes (Fenomenologia Ducha, 1806), potem pracował jako dyrektor gimnazjum w Norymberdze (1808–1816). Napisał wtedy Wissenschaft der Logik (Nauka Logiki, 1812–1816). W roku 1816 został profesorem w Heidelbergu, tworząc następne dzieło: Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundriss (Encyklopedia nauk filozoficznych w zarysie, 1817, 3 wyd. 1830). W roku 1818 został powołany na stanowisko profesora do Berlina. Tu ogłosił Grundlinien der Philosophie des Rechts (Zasady filozofii prawa, 1821). Jego wykłady z filozofii historii, sztuki, religii i historii filozofii wydał Karl Ludwig Michelet pt. G.W.F. Hegels Werke, vollst/ndige Ausgabe durch einen Verein von Freunden des Verewigten (1832–1845, 18 t., tom 19. ukazał się w 1887). Najnowsze kompletne wydanie wszystkich dzieł Hegla wychodziło w Berlinie w latach 30. XX wieku. Zdobył za życia wielu uczniów (heglizm) i pozycję największego niemieckiego filozofa. Umarł w czasie epidemii cholery, która wybuchła w Berlinie w 1831 r. 44 | 45 | Synem Hegla był historyk Karl von Hegel[1]. 46 | 47 | Filozofia 48 | Rozbicie przez Kanta bytu na zjawisko poznawalne i na niepoznawalną rzecz samą w sobie wywołało sprzeciw w systemach absolutnych Fichtego, Schellinga i Hegla. Myślicielom tym chodziło o nawiązanie realnego poznawalnego związku z absolutem. Dedukcja zróżnicowanych zjawisk i form z nieokreślonego ja u Fichtego i z bezjakościowego, obojętnego absolutu u Schellinga, nie zadowala, podobnie jak dedukcja określonych mnogich z nieokreślonej jednej substancji u Spinozy. Zjawia się ostatnie i najwyższe zadanie idealizmu: jednoznaczna dedukcja zjawisk z absolutu. Aby to spełnić, musi absolut z nieokreślonego stać się określonym. To zadanie, które stawia sobie każda nauka, postawił sobie i Hegel. 49 | 50 | Jest on przekonany, że dedukcja się uda, jeśli pojmiemy absolut jako ducha, rozwijającego się z siebie. Takie ma znaczenie jego twierdzenie, że substancja musi stać się podmiotem. Zasadniczą tezą filozofii idealistycznej jest, że poznanie pojęć musi iść poprzez organizację ducha, umysłu. Umysł ten, ograniczony u Kanta tylko do rodzaju ludzkiego, spowodował rozbicie bytu na zjawisko i rzecz samą w sobie. U Hegla stwierdzamy tożsamość myślenia i bytu, powracamy do zdecydowanego racjonalizmu, nie nieokreślonego jasno jak przed Kantem, ale uświadomionego i świadomego swego znaczenia i swych konsekwencji. Świat jest historią rozwoju absolutnego ducha, który mając puste pojęcie samego siebie w logice metafizycznej, przechodzi poprzez etap uzewnętrznienia się w świecie zewnętrznym do pełnej świadomości absolutnego ducha. 51 | 52 | Tu spotykamy[styl do poprawy] się z metodą dialektyczną, zapoczątkowaną w starożytności przez Platona, a rozwiniętą w ciekawy sposób przez idealistyczny romantyzm niemiecki. Istotą rzeczywistości i prawdy jest sprzeczność. Jest ona równoznaczna z pojęciem zmiany, stawania się, wieczną pamięcią nieskończonego zadania. Twierdzenie, przeczenie, synteza, oto prawdziwe życie rzeczywistości i prawdy. Tak rozwija się duch, tak rozwija się indywiduum, tak rozwija się natura. Rzeczywistość i prawda, to nieustannie dokonująca się synteza wiecznych sprzeczności. Każde pojęcie zawiera w swej istocie własne zaprzeczenie, z czego wynika poznawcza tendencja do wytworzenia wyższej syntezy, która znów z kolei jest twierdzeniem, zawierającym w sobie własne zaprzeczenie. Jest to jednak nie tylko dialektyka filozoficznego myślenia, ale jest to też rozwój rzeczywisty świata, jest to akord ducha, który wyraża się w świecie, by wyzwolić się do pełnej świadomości. Stałe etapy tej drogi to kategorie myślenia i rzeczywistości. Rozwój dialektyczny pojęcia jest zarazem rozwojem logiki i metafizyki. Z dialektycznej metody Hegla wynika jego zasadniczy podział systemu własnej filozofii. 53 | 54 | System nauki 55 | Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. „Prawda jest całością. Całością zaś jest tylko taka istota, która dzięki swemu rozwojowi dochodzi do swojego ostatecznego zakończenia”. System filozofii Hegla składać się miał z trzech części: 56 | 57 | logika – nauka o idei w sobie i dla siebie w jej całkowitej abstrakcji, składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć). Poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju, zawiera logika; w niej znajdujemy zasadniczą strukturę systematyczną, którą odnajdziemy łatwo w następnych fazach; 58 | filozofia przyrody – nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę). Obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie. 59 | filozofia ducha – nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie. Synteza form poprzednich w sobie i dla siebie, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia. W obrębie każdej fazy rozróżnia się 3 rodzaje form duchowych. Są to: Duch subiektywny, Duch obiektywny i Duch absolutny. 60 | Filozofia ducha 61 | Duch subiektywny 62 | Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka. Podstawowa reguła dialektyki heglowskiej jest następująca: „Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś zostają zniesione w syntezie”. Mimo tego zniesienia, synteza zapośrednicza w sobie zarówno tezę, jak i antytezę. 63 | 64 | Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach: 65 | 66 | duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez antropologię); 67 | świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię); 68 | duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię). 69 | Fenomenologia ducha opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy absolutnej uważa: 70 | 71 | samowiedzę 72 | rozum 73 | ducha 74 | religię i wiedzę 75 | Ten proces poznania będzie miał kres, gdy pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi pojęcia. Forma subiektywna albo indywidualna ducha mówi nam o drodze jaką przebywa dusza ludzka, idąc od swych źródeł jako entelechii ciała organicznego aż do swego kresu, do świadomości identyczności z najwyższym duchem. 76 | 77 | Duch obiektywny 78 | Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: „Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne”. Ta zasada została przyjęta za pośrednictwem tzw. prawicy heglowskiej (staroheglizmu) jako półoficjalne hasło konserwatystów w państwie pruskim, sankcjonujące istniejący stan rzeczy, z kolei lewica heglowska (młodoheglizm) interpretowała to samo zdanie w ten sposób, że jeśli coś nie jest rozumne, nie jest też rzeczywiste, wyciągając stąd rewolucyjne wnioski dotyczące ustroju – nieracjonalny ustrój powinien ulec zniesieniu. Sam Hegel nie uważał państwa pruskiego za ucieleśnienie rozumności: rzeczywiste dla niego były nie byty historyczne, w rodzaju określonego państwa, ale wieczna teraźniejszość, która trwa zawsze i zawiera w sobie całą zniesioną przeszłość. 79 | 80 | Prawo składało się według Hegla z trzech części: 81 | 82 | prawa abstrakcyjnego – zewnętrznej, obiektywnej formy 83 | moralności – subiektywnego odczucia, wewnętrznego przekonania 84 | etyki – zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa cywilnego[2] i państwa, stanowiącego gwarancję wolności 85 | Historia ludzkości jest historią triumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan pierwotny – niewolnictwo – generuje[styl do poprawy] potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia toczy się przechodząc z jednego stanu – tezy – w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie wyłania się synteza, która staje się sama tezą. Ten proces jest jednak rozumny. 86 | 87 | Forma obiektywna albo zbiorowa jest ucieleśnieniem ducha w życiu społecznym. Tu należą wszystkie instytucje społeczne, sposoby normowania i wyrażania wspólnego życia, jednym słowem wszystko czym się zajmuje socjologia. Istota obiektywnego ducha rozwija się przez legalność, moralność i obyczajność. Legalność jest poprawnością tylko zewnętrzną, moralność postępowaniem uzgodnionym wewnętrznie, obyczajność jest społecznym życiem według norm etycznych, a zatem syntezą zewnętrznej legalności i wewnętrznej moralności. Realizacją tej syntezy jest państwo. Hegel stworzył nowatorską abstrakcyjną koncepcję państwa opartą na krytyce klasycznej republikańskiej teorii umowy społecznej[3]. Historia jest pamięcią rozwoju ducha obiektywnego. 88 | 89 | Duch absolutny 90 | Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach: sztuce, objawionej religii oraz formie pojęciowej w filozofii. 91 | 92 | Twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i tego samego ducha absolutnego. Piękno jest zupełną identycznością zjawiska i absolutu (są to hasła romantyzmu i neoplatonizmu). Jedność zjawiska i idei rozwija się w trzech formach: 93 | 94 | symbolicznej, przedstawiającej ideę w zjawisku 95 | klasycznej, przedstawiającej jedność zjawiska i idei w sposób naiwny 96 | romantycznej, która w sposób świadomy wyrównuje uświadomioną przepaść między zjawiskiem a ideą 97 | Twórczość religijna wychodzi z religii naturalnej i poprzez religię duchowej indywidualności dochodzi do najwyższej formy, religii chrześcijańskiej. 98 | 99 | Sztuka jest przejawem ducha absolutnego w zmysłowej formie, piękno stoi pośrodku między zmysłowością jako taką i czystym myśleniem. Filozofia ma za zadanie ujmować w myślach własną epokę oraz człowieka i dzięki temu samopoznaniu odkryć swoją tożsamość z religią chrześcijańską, która zdaniem Hegla odpowiada w pełni treści prawdziwej filozofii. Poznanie Boga stanowi ostateczny cel filozofii, albowiem Człowiek zna Boga tylko w takim stopniu, w jakim Bóg w człowieku poznaje samego siebie. 100 | 101 | Rozwój pojęć filozoficznych jest określony wedle założenia Hegla podwójną koniecznością: 102 | 103 | ogólnej struktury kategorialnej logiki, 104 | powszechnej struktury czasowej ogólnej świadomości ludzkiej. 105 | Te dwie zasady stanowią o możliwości naukowego traktowania historii filozofii. Nie jest ona zsypiskiem różnych ciekawostek filozoficznych, ale współczesną świadomością dokonanego rozwoju filozoficznego. 106 | 107 | Wpływ Hegla na Marksa 108 | Filozofia Hegla jest kluczowa dla zrozumienia dalszego rozwoju niemieckiej filozofii, w tym myśli Karola Marksa. Trzy pojęcia heglowskie: alienacja, uprzedmiotowienie (reifikacja) i rozwiązanie sprzeczności stanowią punkt wyjścia filozofii marksistowskiej. Alienacja oznacza pozostawanie w stanie konfliktu z innymi ludźmi, który rozgrywa się także w ich wnętrzu. Prowadzi ona do uprzedmiotowienia: człowiek postrzegając społeczeństwo, prawo i porządek moralny jako antagonistyczne siły zaczyna traktować ludzi i społeczeństwo jako „przedmioty”. Według Hegla człowiek może rozwiązać tę sprzeczność, kiedy zda sobie sprawę, że stał się obcym w stworzonym przez siebie świecie i wkroczy na drogę budowania samoświadomości. Marks uzna alienację i reifikację relacji międzyludzkich za produkt kapitalizmu, a rozwiązanie tej sprzeczności zobaczy w rewolucji socjalistycznej. Heglowskie społeczeństwo cywilne zostało zaadaptowane przez Marksa jako ekonomiczna baza[4][5]. 109 | 110 | Hegel a empiryczne przyrodoznawstwo 111 | Według rozpowszechnionej opinii Hegel krytykował lub korygował treściowo współczesne mu empiryczne przyrodoznawstwo. Zdaniem Władysława Tatarkiewicza filozofia Hegla nie liczyła się z faktami i osiągnięciami nauki; gdy zarzucono mu, że jedna z jego koncepcji astronomicznych nie zgadza się z przyrodą, miał odpowiedzieć: „Tym gorzej dla przyrody”[6]. Wbrew temu Hans-Dieter Mutschler zaprzecza takiej postawie Hegla, a przynajmniej przeczy jej występowaniu w Encyklopedii nauk filozoficznych. Hegel stwierdza w Encyklopedii (II, § 246): „Filozofia musi nie tylko współbrzmieć z doświadczeniem przyrody, lecz powstanie i tworzenie nauki filozoficznej posiada jako założenie i warunek fizykę empiryczną”[7]. 112 | 113 | Hegel po polsku 114 | Najważniejszym polskim tłumaczem i komentatorem Hegla był Adam Landman. Heglizm był doktryną, której oddziaływanie miało szeroki zasięg, w tym także w Polsce, szczególnie w kręgu myślicieli związanych z mesjanizmem. W wykładach Hegla w Berlinie uczestniczył Adam Mickiewicz. Interesowali się heglizmem Słowacki i szczególnie Zygmunt Krasiński, echa idei Hegla odnaleźć można w twórczości Norwida. Hegel wywarł duży wpływ na takich filozofów jak: Józef Maria Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, Karol Libelt, Józef Kremer, August Cieszkowski. 115 | 116 | Krytyka 117 | Hegel był krytykowany przez Karla Poppera, m.in. za wspieranie reżimu państwa pruskiego[8]. 118 | 119 | Polskie wydania prac Hegla 120 | Wykłady z filozofii dziejów (tłum. Adam Landman razem z Januszem Grabowskim; PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1958); 121 | Fenomenologia ducha (tłum. Adam Landman; PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1963); 122 | Wykłady o estetyce (tłum. Adam Landman razem z Januszem Grabowskim; PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1964); 123 | Nauka logiki (tłum. Adam Landman; PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1967); 124 | Zasady filozofii prawa (tłum. Adam Landman; PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1969); 125 | Encyklopedia nauk filozoficznych (tłum. Światosław Florian Nowicki, PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa 1990); 126 | Ustrój Niemiec i inne pisma polityczne (tłum. Marcin Poręba i Aleksander Ochocki, wyd. Aletheia 1994); 127 | Życie Jezusa (tłum. Marek Siemek, [w:] Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Sigmund Freud Życie Jezusa. Mojżesz i monoteizm, wyd. Czytelnik 1995); 128 | Pisma wczesne z filozofii religii (tłum. Grzegorz Sowiński, wyd. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 1999); 129 | Fenomenologia ducha (tłum. Światosław Florian Nowicki, wyd. Aletheia 2002); 130 | Wykłady z historii filozofii (tłum. Światosław Florian Nowicki, PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa); 131 | Wykłady z filozofii religii (tłum. Światosław Florian Nowicki, PWN, Biblioteka Klasyków Filozofii, Warszawa). 132 | Zobacz też 133 | Zobacz hasło heglowski w Wikisłowniku 134 | Zobacz hasło ukąszenie heglowskie w Wikisłowniku 135 | Johann Gottlieb Fichte 136 | Dialektyka pana i niewolnika 137 | historycyzm 138 | Przypisy 139 | Marion Kreis: Karl Hegel. Geschichtswissenschaftliche Bedeutung und wissenschaftsgeschichtlicher Standort (= Schriftenreihe der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Bd. 84). Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen u.a. 2012, ​ISBN 978-3-525-36077-4​. (E-Book). 140 | W polskich tłumaczeniach zastosowano krytykowany termin „społeczeństwo obywatelskie” zob. Paweł Stefan Załęski, Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 49–59. 141 | Paweł Stefan Załęski, Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 49–59. 142 | Paweł Załęski, Społeczeństwo cywilne i społeczeństwo polityczne. Heglowskie kategorie w recepcji Tocqueville’a i Marksa, [w:] Artur Kościański & Piotr Misztal (red.), Społeczeństwo obywatelskie. Między ideą a praktyką, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2008. 143 | Paweł Stefan Załęski, Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 49–59, 80-86. 144 | Hegel. W: Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Wyd. XXII. T. II: Filozofia nowożytna do roku 1830. Warszawa: PWN, 2007, s. 247–248. ISBN 978-83-01-14466-1. 145 | Hans-Dieter Mutschler: Wprowadzenie do filozofii przyrody. Kraków: WAM, 2005, s. 41, seria: Myśl filozoficzna. ISBN 83-7318-546-1. Oryginalnie: Nicht nur muß die Philosophie mit der Naturerfahrung übereinstimmend sein, sondern die Entstehung und Bildung der philosophischen Wissenschaft hat die empirische Physik zur Voraussetzung und Bedingung. Za: G.W.F. Hegel: Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse (niem.). W: G.W.F. Hegel: Werke [on-line]. www.hegel.de. [dostęp 2014-02-15]. 146 | Heller 2017 ↓, s. 57. 147 | Bibliografia 148 | Michał Heller: Jak być uczonym. Kraków: CC Press, 2017. ISBN 978-83-7886-315-1. 149 | Marek Siemek: Filozofia spełnionej nowoczesności – Hegel. Wykłady Kopernikańskie w Humanistyce t. 2, Wydawnictwo UMK, Toruń 1995. 150 | Marek Siemek: Hegel i filozofia, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998. 151 | Piotr L. Wilczyński: Wybrane koncepcje państwa we współczesnej myśli politycznej, [w:] Trzciński K. (red.) Państwo w świecie współczesnym, ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 81–96. 152 | Mirosław Żelazny: Heglowska filozofia ducha, Warszawa 2000. 153 | Mirosław Żelazny: Hegel dla początkujących, Toruń 2009. 154 | Linki zewnętrzne 155 | Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-01-28]: 156 | 157 | Redding P., Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 4 sierpnia 2015. 158 | Maybee J.E., Hegel's Dialectics, 3 czerwca 2016. (Dialektyka heglowska) 159 | Houlgate S., Hegel’s Aesthetics, 2 lutego 2016. (Estetyka heglowska) 160 | Kontrola autorytatywna (osoba):ISNI: 0000 0001 2282 8149VIAF: 89774942ULAN: 500221954LCCN: n79021767GND: 118547739NDL: 00442872SELIBR: 190350BnF: 11907123gSUDOC: 026917467SBN: IT\ICCU\CFIV\015048NLA: 35184267NKC: jn19990003303RSL: 000085036, 000001939BNE: XX840648BNR: 000335288NTA: 068268068BIBSYS: 90069382Open Library: OL53216AWorldCat 161 | Kategorie: Georg Wilhelm Friedrich HegelEstetycyFilozofowie i teoretycy społeczniFilozofowie niemieckojęzyczniFilozofowie nowożytniFilozofowie prawaFilozofowie XVIII wiekuFilozofowie XIX wiekuHistoriozofowieLudzie urodzeni w StuttgarcieNiemieccy filozofowieNiemieccy myśliciele polityczniUrodzeni w 1770Zmarli w 1831 162 | Menu nawigacyjne 163 | Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj 164 | Przeszukaj Wikipedię 165 | Strona główna 166 | Losuj artykuł 167 | Kategorie artykułów 168 | Najlepsze artykuły 169 | Częste pytania (FAQ) 170 | Dla czytelników 171 | O Wikipedii 172 | Zgłoś błąd 173 | Kontakt 174 | Wspomóż Wikipedię 175 | Dla wikipedystów 176 | Pierwsze kroki 177 | Portal wikipedystów 178 | Ogłoszenia 179 | Zasady 180 | Pomoc 181 | Ostatnie zmiany 182 | Narzędzia 183 | Linkujące 184 | Zmiany w linkowanych 185 | Prześlij plik 186 | Strony specjalne 187 | Link do tej wersji 188 | Informacje o tej stronie 189 | Element Wikidanych 190 | Cytowanie tego artykułu 191 | Drukuj lub eksportuj 192 | Utwórz książkę 193 | Pobierz jako PDF 194 | Wersja do druku 195 | W innych projektach 196 | Wikimedia Commons 197 | Wikicytaty 198 | 199 | W innych językach 200 | Afrikaans 201 | Alemannisch 202 | አማርኛ 203 | العربية 204 | Aragonés 205 | Asturianu 206 | Azərbaycanca 207 | বাংলা 208 | Bân-lâm-gú 209 | Башҡортса 210 | Беларуская 211 | Беларуская (тарашкевіца)‎ 212 | Български 213 | Bosanski 214 | Brezhoneg 215 | Буряад 216 | Català 217 | Čeština 218 | Cymraeg 219 | Dansk 220 | Deutsch 221 | Eesti 222 | Ελληνικά 223 | English 224 | Español 225 | Esperanto 226 | Euskara 227 | فارسی 228 | Fiji Hindi 229 | Français 230 | Galego 231 | 한국어 232 | Հայերեն 233 | हिन्दी 234 | Hrvatski 235 | Ido 236 | Ilokano 237 | Bahasa Indonesia 238 | Interlingua 239 | Íslenska 240 | Italiano 241 | עברית 242 | Basa Jawa 243 | ქართული 244 | Қазақша 245 | Kinyarwanda 246 | Kiswahili 247 | Kurdî 248 | Кыргызча 249 | Latina 250 | Latviešu 251 | Lëtzebuergesch 252 | Lietuvių 253 | Lingua Franca Nova 254 | Magyar 255 | Македонски 256 | Malagasy 257 | മലയാളം 258 | मराठी 259 | მარგალური 260 | Bahasa Melayu 261 | Nederlands 262 | नेपाली 263 | नेपाल भाषा 264 | 日本語 265 | Нохчийн 266 | Norsk 267 | Norsk nynorsk 268 | Occitan 269 | Oʻzbekcha/ўзбекча 270 | ਪੰਜਾਬੀ 271 | پنجابی 272 | پښتو 273 | Piemontèis 274 | Tok Pisin 275 | Plattdüütsch 276 | Ποντιακά 277 | Português 278 | Română 279 | Rumantsch 280 | Русиньскый 281 | Русский 282 | ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ 283 | संस्कृतम् 284 | Sardu 285 | Scots 286 | Shqip 287 | Simple English 288 | Slovenčina 289 | Slovenščina 290 | کوردی 291 | Српски / srpski 292 | Srpskohrvatski / српскохрватски 293 | Suomi 294 | Svenska 295 | Tagalog 296 | தமிழ் 297 | Татарча/tatarça 298 | తెలుగు 299 | ไทย 300 | Türkçe 301 | Українська 302 | اردو 303 | Vèneto 304 | Tiếng Việt 305 | Volapük 306 | Walon 307 | Winaray 308 | 吴语 309 | ייִדיש 310 | Yorùbá 311 | 粵語 312 | Žemaitėška 313 | 中文 314 | Edytuj linki 315 | Tę stronę ostatnio edytowano 26 wrz 2018, 16:21. 316 | Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. 317 | Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilnaWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 318 | -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/Uzbek/2.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | Osiyo 2 | Vikipediya, ochiq ensiklopediya 3 | Navigatsiya qismiga oʻtishQidirish qismiga oʻtish 4 | Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Osiyo (maʼnolari). 5 | Osiyo 6 | Asia (orthographic projection).svg 7 | Maydoni 44,579,000 km²[1] 8 | Aholisi 4,462,676,731 (2016) 9 | Aholi zichligi 100/km2 10 | Etnoxoronim Osiyolik 11 | Davlatlar 59 ta 12 | Vaqt mintaqalari UTC+2dan UTC+12gacha 13 | Yuqori darajali internet domeni .asia 14 | Yirik shaharlar Tokyo, Jakarta, Dehli, Karachi, Seul, Shanxay, Manila, Mumbay, Beijing, Toshkent, Osaka, Dhaka, Bangkok, Chennay, Chittagong, Tehron, Dubay, Singapore 15 | Osiyo — Yer sharidagi eng yirik va eng aholisi koʻp qitʼa boʻlib, shimoliy va sharqiy yarimsharning barcha geografik mintaqalarini oʻz ichiga oladi. Malay arxipelagi qisman janubiy yarimsharga kirib borgan. Osiyoning materikdagi eng chekka nuqtalari shimolda Chelyuskin burni, janubda Piay burni, sharqda Dejnyov burni, gʻarbda Bobo burni hisoblanadi. Bugungi kunda ushbu qitʼada 4.5 milliard kishi yashaydi va bu koʻrsatkich Yer yuzidagi aholining 60 % ga teng.[2] 16 | 17 | Osiyo shimoldan Shimoliy Muz okeani, sharqdan Tinch okean, janubdan Hind okeani, janubiy-gʻarbdan Atlantika okeani va bir nechta dengizlar (Oʻrta, Egey, Marmar, Qora, Azov) hamda Kaspiy dengizi bilan oʻralgan. Bering dengizi esa Osiyoni Amerikadan ajratib turadi. Suvaysh boʻyni Osiyoni Afrika bilan tutashtiradi. Yevropa bilan Osiyo chegarasi shartli ravishda Ural va Mugʻojar togʻlarining sharqiy etagidan, Emba daryosi, Kaspiy dengizi, Kuma va Manich daryolari boʻylab oʻtadi. 18 | 19 | Osiyoning maydoni 44,5 million km², shundan 8 million km²'i yarim orollar, 2 million km² dan ortigʻi orollardir. Osiyo dunyoda mutlaq balandliklari katta farq qiladigan qitʼadir. Dunyodagi eng baland choʻqqi (Himolay togʻlaridagi Jomolungma choʻqqisi, 8848 m), eng chuqur botiqlar, jumladan koʻl boʻlib qolgan botiqlar ham (eng chuqur joyi 1620 m boʻlgan Baykal koʻli, dengiz sathidan 392 m past boʻlgan Oʻlik dengizi), ochiq botiqlar ham (mutlaq belgisi 154 m boʻlgan Turfon soyligi) ushbu qitʼada joylashgan. 20 | 21 | 22 | Mundarija 23 | 1 Tabiati 24 | 1.1 Relyefi 25 | 2 Iqlimi 26 | 2.1 Ichki suvlari 27 | 2.2 Tuproqlari 28 | 3 Oʻsimliklari 29 | 4 Hayvonot dunyosi 30 | 5 Aholisi 31 | 5.1 Antropologik tarkibi 32 | 5.2 Demografik tarkibi 33 | 6 Siyosiy boʻlinishi 34 | 7 Osiyo orol mamlakatlari 35 | 8 Manbalar 36 | 9 Bibliografiya 37 | 10 Oʻqish uchun 38 | 11 Adabiyotlar 39 | 12 Havolalar 40 | Tabiati 41 | Orografiyasining asosiy xususiyatlari. Osiyo maydonining 3/4 qismi togʻlar va yassitogʻlardir. Eng baland togʻlar Markaziy va Oʻrta Osiyodadir. Tibet, Tyanshan, Po-mir, Himolay, Hindukush, K°Ra~ qurum va Oʻrta Osiyodagi bir qancha togʻ tizmalarining balandligi 7000 m dan oshadi. Kichik Oroldagi, Ar-maniston, Eron togʻliklari, Hin-dixitoy yarim orol, Yapon orollari va boshqa orollardagi togʻlar ham ancha baland. Keng Oʻrta Sibir yassi-togʻligi janubidan Oltoy, Gʻarbiy va Sharqiy Sayan togʻlari bilan oʻralgan; undan sharqda Baykal-boʻyi va Zabaykalye togʻlari, Stanovoy va Aldan togʻliklari joylashgan. Rossiya Federatsiyasining Shimoli-sharqida Yuqori Yana, Cherskiy tizmalari, Kolima togʻligi, Chukotka va Kamchatka togʻlari bor. Kamchatkada, Sha-rqiy Osiyo orollarida va Malay arxipela-gida soʻnmagan vulkanlar bor. 42 | 43 | Osiyo maydonining 1/4 qismi tekisliklardan iborat. Eng yirik tekisliklari: Gʻarbiy Sibir, Turon, Buyuk Xitoy, Hind-Gang, Mesopotamiya. Togʻlar orasidagi balandroq tekisliklar — Qashqar, Jungʻoriya, Gobi, Saydam va Fargʻona vodiylari. 44 | 45 | Relyefi 46 | Togʻlar va tekisliklarning asosiy xususiyatlari mezozoy va alp togʻ burmalanishlarida tarkib topgan. Neogen va antropogen davrlardagi vertikal harakatlar Markaziy Osiyoda, ayniqsa, kuchli boʻlgan (Pomir, Tibet, Himolay togʻlari 4000 m dan koʻproq koʻtarilgan, materikning sharqiy chek-kasi 700 m gacha choʻkkan). Kopetdogʻ, Fargʻona tizmalari, Tyanshan, Hisor-Olay togʻlari ham anchagina koʻtarilgan. Eroziya taʼsirida koʻpgina qad. yassitogʻliklar juda oʻydimqir togʻli oʻlkalarga aylanib qolgan. Oʻrta va Markaziy Osiyoda keng maydonlar lyoss bilan qoplangan. 47 | 48 | Antropogen davrida shimoli-gʻarbiy Osiyoning 60° shahrik.dan shimoliy qismini yoppasiga bir necha bor muzlik bosgan va qaytgan. Oʻsha zamonlarda togʻlarni muz qoplagan. Qoraqurum, Pomir, Tyanshan, Hindukush, Himolay togʻlarida hozir ham muzliklar bor. 47° shahrik.gacha zamin qishin-yozin muzlab yotadi. Osiyo relyefining tarkib topishida vulkan hodisalari katta rol oʻynagan. Hindiston yarim orol va Oʻrta Sibir qad. vulkan jinslari (trapplar) yer yuzasiga chiqib yotadi. Sharqiy Osiyodagi qator orollarda, Kamchatka yarim orol, Filippin, Katta va Kichik Zond orollarida yosh vulkan relyefi shakllari va zamonaviy vulkanizm hodisalari uchraydi. 49 | 50 | Geologik tuzilishi va foydali qazil malari. Osiyo proterozoy erasining oxiridan buyen bur-malanmagan bir qancha yirik tokembriy platformalaridan hamda bu plat-formalar orasida joylashgan va qis-man dengiz tubiga kirib ketgan burmali keng oʻlkalardan iborat. To-kembriy platformalarining eng yiriklari: shimolida Sibir platformasi, sharqda Xitoy-Koreya platformasi va Janubiy Xitoy platformasi, janubiy va janubi-gʻarbda Hindiston platformasi. Bular Osiyo materigining qad. qismlaridir. Platformalar yoki platformalarning ayrim qismlari orasida paleozoy, mezozoy va kaynozoy geosinklinallarida paydo boʻlgan burmali togʻ mintaqalari materiklarning ana shu qad. yad-rolarini bir butun qilib birlashtirgan. Osiyo gʻarbiy qismining geologik tarixida Sharqiy Yevropa platformasi muhim rol oʻynagan — paleozoy oxirida shu platformaning sharqiy chekkasi boʻylab Ural va Markaziy Qozogʻiston burmali togʻlari koʻtarilgan, oqibatda Yevropa bilan Osiyo birbiriga qoʻshilib Yevrosiyo paydo boʻlgan. 51 | 52 | Gersin burmali togʻlari Sharqiy Yevropa va Sibir platformalari orasida Shimoli-sharqiy va meridian yoʻnalishda (Taymir, Ural), Qozogʻiston, Salair va Janubiy Oltoyda shimoli-gʻarbiy yoʻnalishda, Tyanshan, Mon-goliyada, Xitoyning gʻarbiy qismlarida kenglik boʻylab (Kunlun, Nanshan), Dunbeyda shimoli-sharqiy yoʻnalishda choʻzilgan. 53 | 54 | Alp burmalanishi Alp (AlpHimolay) burmali oblastini oʻz ichiga oladi. Bu yerda mezozoy erasida Te-tis geosinklinali 2 mustaqil materik — Angarida va Gondvanani bir-biridan ajratib turgan. Kavkaz, TurkmanistonXuroson, Paropamiz, Hindukush, Pomir, Hisor-Olay, Tavr, Zagros, Makron, Sulaymon, Himolay togʻlari alp burmalanishida paydo boʻlgan. 55 | 56 | Osiyoning eng sharqiy chekkasi hozirgi zamon geosinklinal mintaqasidan iborat boʻlib, materikni Tinch okean qaʼridan ajratib turadi. 57 | 58 | Neogen va antropogenda Osiyo materigida Yer pusti vertikal va gorizontal yoʻnalishda harakat qilgan. Baland togʻ-yaar 1-4 km va undan ham koʻproq koʻtarilgan (mas, Tibet, Pomir), togʻlar orasidagi botiklar va chekka dengizlar (Yapon, Oxota va boshqalar) esa hiyla choʻkkan. 59 | 60 | Osiyo qitʼasi qiyosan yaqin geologik davrlarda shakllangan. Paleozoy boshlarida Sharqiy Yevropa, Sibir, Xitoy-Koreya va Janubiy Xitoy platformalari quruqlik boʻlgan yoki sayoz dengiz tubida yotgan. Hindiston platformasi va Arabiston yarim orol platformasi Gondvana materigining tarkibiy qismi boʻlib, ular Tetis geosinklinali parchalanib ketgandan soʻng Angaridaga qoʻshilib, Osiyo materigini hosil qilgan. 61 | 62 | Osiyo foydali qazilmalari nihoyatda xilma-xil. Qozogʻiston (Qaragʻanda havzasi va boshqalar), Sibir (Kansk-Achinsk, Lena, Kuznetsk, Minusinsk, Tunguska havzalari), Uzok, Sharq (Saxalin orol, Primorye), Xitoy, Koreya, Hindis-ton, Oʻrta Osiyo, Vyetnam va Yaponiyada kumir konlari bor. Osiyodagi Zakavkazye, Gʻarbiy Sibir tekisligi, Turkmanis-ton, Mangʻishloq yarim orol, Kaspiy boʻyi payettekisligi, Saxalin, Fors qoʻltigʻi sohili — Saudiya Arabistoni, Kuvayt, Katar, Iroq, Eron, BAA neftga boy rayonlar; Xitoy (Gansu viloyati), Indoneziya (Sumatra orol), Xindiston, Bruney, Yaponiya (Xonsyu orol) va boshqa baʼzi mamlakatlarda ham neft qazib olinmokda. Yonuvchi gaz konlari Oʻzbekiston (Gazli, Buxoro depressiyasidagi boshka konlar), Gʻarbiy Sibir tekisligi, Mangʻishloq yarim orol, Yaqin va Oʻrta Sharqning yuqorida tilga olingan mamlakatlarida joylashgan. Osh tuzi konlari Sibir platformasi, Pokiston, Eron, Kaspiy boʻyi payettekisligi, Oʻrta Osiyoda. Temir rudasi konlari — Oltoy landshafti. 63 | 64 | Qozogʻiston, Sibir, Xitoy, Shimoliy Koreya, Hindistonda. Hindiston, Zakavkazyeda yirik marganets konlari bor. Xrom rudasi konlari — Krzogʻiston shimoli-garbi, Turkiya, Filippin, Eronda. Nikel — Norilskda, mis rudasi — Qozogʻiston (Jezqazgʻan, Qoʻngʻirot va boshqalar), Sibir shim., Yaponiyada; polimetall rudalari — Oʻrta Osiyo (Kr-ramozor, Qoratov va boshqalar), Rudali Oltoy, Yaponiya, Sharqiy Xitoy, Myanma, Vyetnamda. Boksit — Krzogʻiston, Krasnoyarsk oʻlkasi, Hindiston, Myanma, Indoneziyada; fosforit — Qozogʻiston; qalay — Sharqiy Sibir, Uzoq Sharqda. Oltin — Shim.Sharqiy Sibir, Aldan, Lena daryosi bosh tomoni, Amur-boʻyi, Qozogʻistonning shim., Oʻzbekiston, Koreya yarim orol, Yaponiyada va h.k. Olmos konlari Yakutiyaning gʻarbiy Femida ishga tushirilgan. 65 | 66 | Iqlimi 67 | Quruqyaik maydonining kengligi, togʻ toʻsiqlari va berk botikdarning koʻpligi, quyosh radiatsiya-si, atmosferadagi harakatlar ikdimning xilma-xil boʻlishiga imkon bergan. Osiyoda barcha iklim zonalari — tundra ikdimi zonasidan ekvatorial va janubiy tropik iklim zonalarigacha uchraydi. Osiyo koʻp qismining iklimi kontinental. Atlantika havosi Osiyoga yetganda kontinental havoga aylanadi. Tinch okeanning dengiz havosi Osiyoning sharqiy chekkasiga taʼsir etadi. Shimolidan Orolga Arktika havosi bemalol kirib keladi. Orol janubida tropik va ekvatorial havo massalari hukmron. Yozda suv yuzasiga nisbatan qurukdikning tezroq isishi va qishda kuchliroq sovishi atmosfera harakatlarida mavsumiy oʻzgarishlarga olib keladi. Qurukdikning qishda sovib ketishi Shimoliy va Markaziy Osiyoda koʻp oylar davomida ayozli antitsiklon turishiga sabab boʻladi. Eng past temperatura Shimoliy yarim sharning sovuqlik qutbi joylashgan Shimoli-sharqdadir (Verxoyansk, Oymyakon), bu yerda ayrim hollarda sovuq —70° ga yetadi, yanvarning oʻrtacha temperaturasi —50° dan ham past. Yezda Gʻarbiy, Oʻrta va Markaziy Osiyoda jazirama va quruq kon-tinental tropik havo tarkib topadi. Yezda butun Osiyo ustida, xususan, janubiy qismida bosim past boʻladi. Osiyo depressiyasi (past bosim) markazi Hindiston yarim orolning gʻarbiy qismidadir. Depressiyaning janubiy chetlari boʻylab, Osiyoga yozgi musson kirib kelib, Hindiston yarim orol, Himolay janubiy va Hindixitoy yarim orolda koʻplab yomgʻir yogʻishiga sabab boʻladi. Sharqiy Osiyo yozda Tinch okean qutb fron-ti taʼsirida turadi. Yozgi musson koʻplab yogin olib keladi. Kuzda sharqiy Osiyo qir-gʻoklari yaqinida qattiq dovul — tropik siklon (tayfun) turib, jala yogʻadi. 68 | 69 | Sibirning koʻpgina qismida yanvarning oʻrtacha temperaturasi —20°, Verxoyanskda —50°, Tinch okeanning Shimoliy Osiyo qir-gʻoklari yaqinida esa —15°, —5°. Osiyo yanvar izotermasi Samarkand, Nankin va Tokiodan oʻtadi. Tropiklarda qishda temperatura 20°—25°. Iyulda Gʻarbiy Osiyo va Oʻrta Osiyo (oʻrtacha temperatura 30° va undan baland), Taklamakon va Tar choʻllari ayniqsa isib ketadi. 20° izoterma 55—60° shahrik. gacha yetib bo-radi. Shimoliy Osiyoda doimiy toʻng yer koʻp. Ekvatorial mintakada yiliga 2000 mm, Janubiy va Sharqiy Osiyoning dengiz so-hilidagi shamolga roʻpara yon bagʻirlarda 2000 — 3000 mm (baʼzi joylarda 8000-12000 mm) yogʻin yogʻadi. 1861-yil Che-rapunjida 22900 mm yogʻin yoqqan. Shar-qiy Sibirda 350 mm dan kam, Oʻrta, Markaziy va Gʻarbiy Osiyo choʻllarida 150- 200 mm, baʼzi joylarda 100 mm dan kam yogʻin yogʻadi. 70 | 71 | Ichki suvlari 72 | Osiyo — azim daryolar oʻlkasi. Ob (Irtish bilan), Yenisey (Angara bilan), Lena (Aldan, Vilyuy bilan), Yana, Indigirka, Kolima Shimoliy Muz okeaniga, Anadir, Amur (Sungari, Ussuri bilan), Xuanxe, Yanszi, Sits-zyan, Mekong, Menam Tinch okeanga, Saluin, Iravadi, Brahmaputra, Gang, Hind, Shatt ul-Arab Hind okeaniga quyiladi. Osiyoda kichikroq daryolar Azov, Qora, Oʻrtadengizlargaquyiladi. Kura, Amudaryo, Sirdaryo, Ili daryolari Kaspiy, Orol dengizlari va Balxash koʻliga quyiladi. Berk havza daryolarining bir qismi koʻllarga quyiladi, bir qismi qum yoki shoʻrxoklarga singib ketadi yoki butunlay sugʻorishga sarf boʻladi (Tarim, Chuy, Hilmand). 73 | 74 | Osiyoning eng yirik koʻllari Kaspiy va Orol dengizlaridir. Hozir Orol qurib, juda kichrayib qolgan. Baykal, Issiqkoʻl, Xubsugul koʻllari, Ulik dengiz, Van, Urmiya, Telets koʻllari tektonik botiqlardadir. Bir qancha koʻllar togʻlarning qulashidan (Sarez koʻli), karst nati-jasida (Gʻarbiy Tavr koʻllari) pay-do boʻlgan, shuningdek, shoʻr koʻl koʻp (Kukunor, Tuz va boshqalar). Daryolarga GESlar qurilishi na-tijasida yirik suv omborlari vujudga kelgan: Bratsk (Angara), Krasnoyarsk (Yenisey), Novosibirsk (Ob), Buxtarma (Irtish), Farhod, Qayroqqum, Chordara (Sirdaryo) suv omborlari va h.k. Qurgʻoqchil oʻlkalarda yer osti suvlari katta ahamiyatga ega. Oʻrta, Markaziy va Gʻarbiy Osiyodagi vohalarda buloq, quduq va artezian suvlaridan keng foydalaniladi. 75 | 76 | Osiyoning daryo va koʻllari muhim transport yoʻllaridir. Koʻpgina daryolar katta gidroenergiya zaxirasiga ega. Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston, Yaponiya, Koreya va Xitoyda energiyadan, ayniqsa, koʻp foydalaniladi. 77 | 78 | Tuproqlari 79 | Osiyoda Yer sharidagi barcha tuproq tiplari uchraydi. Shimolidan jan.ga tomon issiklikning orta borishi va namlik rejimining oʻzgarishi bilan tuproqlar ham almashina boradi. Osiyoda podzol tuproq ayniqsa koʻp maydonni egallagan. Gʻarbiy, Markaziy va Oʻrta Osiyoda boʻz tuproklar, qoʻngʻir oʻrmon tuproklari eng koʻp maydonni egallagan. Subtropik togʻlarda va moʻʼta-dil mintaqaning janubiy qismi, sharqi va garbida togʻ oʻrmon koʻngʻir tuproklari, Tibet togʻligida baland choʻl tuproklari va togʻ oʻtloqi tuproklari asosiy tup-roqtiplaridir. Xitoyning chekka janubi-sharqida Yaponiya, Xindiston, Hindi-xitoy va Indoneziyada kizil tuproklar asosiy oʻrin tutadi. Vodiylar va deltalarda oʻtloq va allyuvial oʻtloqi tuproklar keng maydonni egallagan. 80 | 81 | Oʻsimliklari 82 | Osiyo ikki fitoge-ografik oblastga — Golarktika oblasti bilan Paleotropik oblastiga kiradi. Paleotropik flora doimiy issiq ikdim sharoitida rivojlangan boʻlib, turlarga nihoyatda boy. Golarktika flo-rasi muz bosishlar, togʻ koʻtarilishlari taʼsiridan ancha kamayib ketgan. Shimolidan janubga tomon iklimning uzgari-shi bilan oʻsimlik tiplari ham oʻzgara bo-radi — bu yerda tundradan tortib Janubiy yarim shardagi sernam ekvatorial urmonlar va savannalargacha uchraydi. 83 | 84 | Chekka shimolida tundra zonasi joylashgan. Tundrada oʻrmon yoʻq. Tundra bugʻular yaylovi (lishaynikli tundra — qishki yaylov, oʻtli va butali tundra —yozgi yaylov) hisoblanadi. Tundradan janubida oʻrmonli tundra joylashgan; oʻrmonli tundrada tundra bilan birga siyrak pakana yel oʻsadigan oʻrmonli joylar ham uchraydi. Undan janubida oʻrmonlar zonasi joylashgan; urmonlar zonasi aksari tayga urmonlaridan iborat; mayda bargli va keng bargli oʻrmonlar (sharqda) kamroq maydonni egallagan. Sibirning janubi-gʻarbiy hududlarida, Zabaykalye va Mongoli-yaning shimoliy qismlarida, shuningdek, Xitoyning Shimoli-sharqida oʻrmonli dasht va dasht oʻsimliklari; Qozogʻistonning janubida, Oʻrta va Markaziy Osiyoda, shuningdek, Gʻarbiy Osiyo togʻliklarida va Arabiston yarim orolda chala choʻl va choʻl oʻsimliklari oʻsadi. Osiyoning gʻarbiy qismlarida Oʻrta dengiz tipidagi oʻsimliklar uchraydi. Sharqiy Osiyoning subtropiklarida doim yashil va aralash musson oʻrmonlari hamda savannalar tarqalgan, dengiz sohilidagi shamolga roʻpara yon bagʻirlarni doim yashil oʻrmonlar qoplab olgan. Togʻlarda oʻsimliklar balandlik mintaqalarini hosil qilgan, togʻ tundrasi, togʻ taygasi, togʻ oʻrmonlari, togʻ dashtlari va choʻllari, togʻ subtropik va tropik oʻsimliklari uchraydi. 85 | 86 | Hayvonot dunyosi 87 | Osiyo faunasi materik faunasidan iborat. Endemik hayvonlardan hind fili, ulkan panda, ikki oʻrkachli tuya, Tailand gʻorlarida juda kichik koʻrsichqon-uzuntumshuq, Yaponiyaning janubiy sohillari yaqinida changallari uz. 2 m li oʻrgimchak va boshqa bor. Koʻpgina hayvonlari Yevropa, Shimoliy Amerika va Afrika hayvonlariga oʻxshaydi. Arabiston yarim orolning janubi Afrika bilan birgalikda Efiopiya zoo-geofafik oblastiga kiradi. Fil, karkidon, bugʻu, tovuslar ana shu oblastga xos hayvonlardir. Kichik Zond orollari Avstraliya zoogeografik oblasti tarkibida. Janubiy Osiyoning boshka rayonlari Hindiston-Malay oblastiga kiradi. Orolning qolgan qismi Golarktika oblastining Yevrosiyo qismiga — Palearktikaga mansub. Shimoliy soxillar, tundra, tayga, dasht, choʻl, togʻ choʻllari, Markaziy Osiyo togʻlari, Uzok, Sharkning keng bargli va subtropik oʻrmonlari, Janubiy Osiyo tropik oʻrmonlari zoogeofafik zonalari bor. Keng maydonlarda inson taʼsirida hayvonot dunyosi oʻzgarib, kamayib qolgan (Shar-kiy Xitoy, Hindiston, Yava orol, Gʻarbiy Sibirning jan.). Keyingi vaqtda amalga oshirilgan tadbirlar bir qancha noyob hayvonlar (sobol, saygʻoq, los va boshqalar)ni koʻpaytirish va areallarini tiklashga imkon berdi. Oʻrta Osiyoda asosan, choʻl hay-vonlari yashaydi. Bu yerda YUNESKOning „Kizil kitobi“ga yozilgan noyob xayvonlardan kulon, Buxoro bugʻusi — xongul, oq tirnoqli ayiq, menzbir sugʻuri qoʻrikdanadi. 88 | 89 | Qadim zamonlarda os-suriylar, bobilliklar, hindlar, xitoylar, misrliklar va boshqa Osiyo geo-grafiyasidan ozmi-koʻpmi tasavvurga ega boʻlganlar. Qad. Misr, Yunoniston —Fors urushlari (miloddan avvalgi 477—449), M akedoniyal ik Aleksandr yurishlari (miloddan avvalgi 4-asr), Misrning Hindiston bilan dengiz or-qali savdo ^lishi, Xitoy elchisi Chjan Syanning Oʻrta Osiyoda boʻlishi (miloddan avvalgi 2-asr), Ipak yoʻlining ochilishi, rimliklarning harbiy yurishlari natijasida Osiyo toʻfisida maʼlumotlar toʻplandi. Oʻrta asrlarda Osiyo haqida oʻrta-osiyoliklar va arablar (Masʼudiy, Idrisiy, Beruniy, Mahmud Koshgʻariy, Muhammad Xo-razmiy, Ibn Bat-tuta va boshqalar), xitoylar (Syuan-Szan va boshqalar), yevropaliklar (salib yurishlari, Karpini, Rubruk) anchagina maʼlumotlar ber-dilar. Xususan, 10-asr oxirida yozilgan „Xudud ul olam“ asarida Osiyo geografiyasi oʻsha zamonga nisbatan ancha toʻgʻri bayon etilgan. 13-asr oxirida venetsiyalik Marko Polo Markaziy Osiyoni kesib oʻtdi va oʻz safarlari haqida asar yezdi. Shimoliy Muz okeanining Osiyo sohilini ruslar oʻrgandi. 1441—44 yillarda Abdurazzoq Samarqandiy Hirot shahridan Eron orqali Hindistonga sa-far qilgan va koʻrganlarini yozib qoldirgan. Rus savdogari Afanasiy Nikitin ham 1466—72 yillarda Erondan oʻtib, Hindistonga bordi. Portugallar dengiz orqali Hindistonga (1498, Vas-ko da Gama), Yaponiyaga (1542) bordilar, 1520-yil Makaoda oʻrnashib qoldilar. 1521-yil Magellan Filippin orollariga yetib bordi. Zahiriddin Boburning „Boburnoma“ asarida hozirgi Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Hindiston geografiyasi batafsil va qiziqarli tasvirlangan. 1581—82 yillarda Yermak Sibirga yurish qildi. 1639-yil I. Moskvitin Oxota dengiziga, 1643-yil V. Poyarkov Amur daryosiga yetib bordi. 1649—52 yillarda Ye. Xabarov Amur boʻylab sayohat qildi. 1697—99 yillarda V. Atlasov Kamchatkani tadqiq qildi. 17-asrning 2-yarmida P. I. Godunov va S. U. Remezov Sibirning dastlabki haritalarini tuzdilar. 1768—74 yillarda Rossiya akademik ekspeditsiyasi Shimoliy Osiyo va Kavkazni oʻrgandi. Eversman (1820—25) va G. S. Karelin (1832—42) Oʻrta Osiyo tekisliklarini, A. F. Middendorf (1877—78) Fargʻona vodiysini oʻrgandi. 1848—63 yillarda A. I. Butakov Orol dengizi, Amudaryo va Sirdaryo haqida asar yozdi. 19-asr oʻrtalaridan turli ilmiy tashkilotlar va harbiy muassasalarda tadqiqot ishlari rivojlana boshladi. Osiyoning ayrim oʻlkalari haqida davriy nashrlar va monografiyalar soni koʻpaydi. Rossiya Geogr. jamiyati to-monidan Sibir, Uzoq Sharq, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Oʻrta Osiyoga koʻplab ekspeditsiyalar uyushtirildi va bu oʻlkalar tabiati ancha mukammal 19-asr oxiri va 20-asr I. V. Mushketov, L.S.Bergning Oʻrta Osiyo, V. A. Obruchevning Sibir, V. L. Komarovning Kamchatka, A. N. Krasnov va A. I. Voyeykovning Sharqiy va Janubiy Osiyoga doir tadqiqotlari muhim ahamiyatga ega. 90 | 91 | 20-asrda tadqiqotlar natijasida Osiyoda bir qancha muhim kashfiyotlar qilindi. Osiyoning Arktika kismi tabiati mukammal oʻrganildi (Arktikada bir qancha orollar kashf etildi, Shim.-Sharkiy Sibir, Pomirning orografik sxema-si yangidan tuzildi va h.k.). 92 | 93 | Aholisi 94 | Osiyoda 3720 mln. aholi yashaydi (2001), bu Yer shari aholisining 60,6 %ni tashkil etadi. 95 | 96 | Antropologik tarkibi 97 | Gʻarbiy Osiyo, Jan., Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning asosiy qismlarida insoniyat tarixining ilk davrlaridayoq odamlar yashagan, kuyi paleolit davrida Jan.-Gʻarbiy Oda ehtimol, hozirgi tipdagi odam (Homo Sapiens) tarkib topgan. Osiyoning katta qismida odamlar yuqori paleolit va mezolit davridan yashay boshlagan. Osiyodan odamlar Amerika, Avstraliya, Okeaniyaga oʻtgan. Osiyoda yevropoid, mongoloid, avstroloid irklari kelib chiqqan. Aholining koʻp qismi 55,4 % mongoloid irkining turli guruxlariga kiradi. Gʻarbiy Osiyo, Shimoliy Hindiston, Oʻrta Osiyo xalklari (tojiklar) yevropoid irqiga mansub. Bir kancha kam sonli xalkdar avstroloid irqi vakillaridir. Gʻarbiy Sibir past-tekisligi, Janubiy Ural, Oltoy, Qozogʻiston, Oʻrta Osiyo, Shimoliy Hindistondagi bir qancha xalklar (30 mln.ga yaqin) yevropoid-mongoloid aralash irkiga mansub. 98 | 99 | Osiyo aholisining etnik tarkibi nihoyatda xilma-xil. Bu yerda koʻplab til oilalari va guruxlariga mansub bir necha yuz xalq yashaydi. 100 | 101 | Aholisining joylashishi. Osiyoda aholi notekis joylashgan. 1 km² da aholining oʻrtacha zichligi 87 kishi. Yaponiya (1 km² da 336 kishi), Livan (430 kishi), Koreya Respublikasi (493 kishi), Shri Lanka (295 kishi), Hindistonda (314 kishi) aholi zich. Janubiy va Markaziy Xitoydagi sohillar va yirik daryolarning vodiylari, Yaponiyaning janubiy qismida, Gang daryosi boʻyida va Brahmaputra etaklarida, Hindiston yarim orolning sharqiy sohili, Mekong daryosi vodiysi, Yava orolda 1 km² ga 1000—1500 kishi, baʼzi joylarda undan ham koʻp kishi toʻgʻri keladi. Shu bilan bir qatorda Markaziy Osiyo, Shimoliy va Gʻarbiy Osiyoning koʻp joylarida aholi juda siyrak. Choʻllarda (Rub ul-Holiy, Dashti Kabir, Taklamakon, Gobi) va Tibet, Himolay, Hindukush togʻlarining baland joylarida aholi deyarli yashamaydi. 102 | 103 | Demografik tarkibi 104 | 2000— 01 yillarda har 1000 kishi hisobidan tugʻilish 22, oʻlim 8, tabiiy oʻsish 14 nafarni tashkil qildi. Yevropada esa tabiiy koʻpayish —1 ga, Afrikada +24 ga, Amerikada +13 ga, Okeaniyada +11 ga, butun dunyo boʻyicha esa +13 ga teng. Osiyoda oʻrtacha umr uzunligi erkaklarniki 65 va ayollarniki 68 yosh. Lekin bolalar orasida oʻlim ancha yuqori: har 1000 ta bolaga 55 ta toʻgʻri keladi (qiyoslash uchun: Afrikada 88 ta, Amerikada 25 ta, Okeaniyada 28 ta, Yevropada 9 ta). Osiyoda 15 yoshgacha boʻlgan bolalar butun aholining 30 %ni, Yevropada 18 %ni, Amerikada 28 %ni, Afrikada 43 %ni tashkil etadi. 64 yoshdan katta kishilar Osiyoda 6 % boʻlgani holda Yevropada 15 %, Amerikada 8 %, Afrikada 3 %, Okeaniyada 10 %dir. 105 | 106 | Siyosiy boʻlinishi 107 | Ilk sivilizatsiya markazlari qadimda Osiyoda yuzaga kelgan. Bu yerda asrlar davomida buyuk davlatlar (Bobil, Shumer, Ossuriya, Harappa, Urartu va boshqalar) hamda saltanatlar (Boburiylar, Usmoniylar) yuzaga kelgan va parchalanib ketgan. 19-asrlarda Osiyo hududidagi bir qancha mamlakatlar yevropaliklarning mustamlakalari boʻlgan. Osiyo siyosiy xaritasida 20-asrda juda katta oʻzgarishlar roʻy berdi. Milliy ozodlik kurashi oqibatida Moʻgʻuliston (1921), Vyetnam (1945), Koreya (1948), shuningdek, Birlashgan Qirollikning sobiq mustamlakalari mustaqillikka erishdi (Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Shri Lanka, Iordaniya, Maldiv orollari, Malayziya, Singapur, Yaman, Indoneziya, Suriya, Livan, Laos, Kambodja). Falastinning bir qismida Isroil davlati va Falastin muxtoriyati paydo boʻldi. 1971-yil Abu Dabi, Dubay, Sharja, Al Fujayra, Umm al-Kayvayn, Ajman amirliklarining birlashuvidan Birlashgan Arab Amirliklari davlati tuzildi. 1991-yilda Rossiya imperiyasining parchalanib ketishi oqibatida Oʻrta Osiyoda Oʻzbekiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston, Tojikiston va Qozogʻiston mustaqillikka erishdi. Osiyo hududining 1/4 qismidan koʻprogʻi, uning shimoliy qismi Rossiya Federatsiyasi tarkibida. 2000-yilda Sharqiy Timor davlati tashkil topdi. -------------------------------------------------------------------------------- /data/train/English/9.txt: -------------------------------------------------------------------------------- 1 | 2 | Dardanelles 3 | From Wikipedia, the free encyclopedia 4 | Jump to navigationJump to search 5 | For the Australian band, see Dardanelles (band). 6 | "Hellespont" redirects here. For the ancient town, see Hellespontine Phrygia. For the Roman province, see Hellespontus. 7 | Dardanelles 8 | Dardanelles map2.png 9 | Close-up topographic map of the Dardanelles 10 | Dardanelles is located in TurkeyDardanellesDardanelles 11 | Show map of Turkey 12 | Show map of Europe 13 | Show all 14 | Coordinates 40.2°N 26.4°ECoordinates: 40.2°N 26.4°E 15 | Type strait 16 | Basin countries Turkey 17 | Max. length 61 km (38 mi) 18 | Min. width 1.2 km (0.75 mi) 19 | Dardanelles is located in EuropeDardanelles 20 | A map depicting the locations of the Turkish Straits, with the Dardanelles in red. The sovereign national territory of Turkey is highlighted in green. 21 | 22 | Map showing the location of the Dardanelles (yellow), relative to the Bosporus (red), the Sea of Marmara, the Aegean Sea, and the Black Sea. 23 | 24 | Satellite image of the Dardanelles, taken from the Landsat 7 in September 2006. The body of water on the left is the Aegean Sea, while the one on the upper right is the Sea of Marmara. The Dardanelles is the tapered waterway running diagonally between the two seas, from the northeast to the southwest. The long, narrow upper peninsula on the northern shores of the strait is Gallipoli (Turkish: Gelibolu), and constitutes the banks of the continent of Europe, while the lower peninsula is Troad (Turkish: Biga) and constitutes the banks of the continent of Asia. The city of Çanakkale is visible along the shores of the lower peninsula, centered at the only point where a sharp outcropping juts into the otherwise-linear Dardanelles. 25 | The Dardanelles (/dɑːrdəˈnɛlz/; Turkish: Çanakkale Boğazı, Greek: Δαρδανέλλια, translit. Dardanellia), also known from Classical Antiquity as the Hellespont (/ˈhɛlɪspɒnt/; Greek: Ἑλλήσποντος, Hellespontos, literally "Sea of Helle"), is a narrow, natural strait and internationally significant waterway in northwestern Turkey that forms part of the continental boundary between Europe and Asia, and separates Asian Turkey from European Turkey. One of the world's narrowest straits used for international navigation, the Dardanelles connects the Sea of Marmara with the Aegean and Mediterranean Seas, while also allowing passage to the Black Sea by extension via the Bosphorus. The Dardanelles is 61 kilometres (38 mi) long, and 1.2 to 6 kilometres (0.75 to 3.73 mi) wide, averaging 55 metres (180 ft) deep with a maximum depth of 103 metres (338 ft) at its narrowest point abreast the city of Çanakkale. 26 | 27 | Most of the northern shores of the strait along the Gallipoli Peninsula (Turkish: Gelibolu) are sparsely settled, while the southern shores along the Troad Peninsula (Turkish: Biga) are inhabited by the city of Çanakkale's urban population of 110,000. 28 | 29 | Together with the Bosphorus, the Dardanelles forms the Turkish Straits. 30 | 31 | 32 | Contents 33 | 1 Name 34 | 2 Geography 35 | 2.1 Present morphology 36 | 3 History 37 | 3.1 Ancient Greek, Persian, Roman, and Byzantine eras (pre-1454) 38 | 3.1.1 Greek and Persian history 39 | 3.1.2 Byzantine history 40 | 3.2 Ottoman era (1354–1922) 41 | 3.2.1 Nineteenth century 42 | 3.2.2 World War I 43 | 3.3 Turkish republican and modern eras (1923–present) 44 | 4 Crossings 45 | 4.1 Maritime 46 | 4.2 Land 47 | 4.3 Subsea 48 | 5 In popular culture 49 | 6 Image gallery 50 | 7 See also 51 | 8 References 52 | 9 External links 53 | Name 54 | The contemporary Turkish name Çanakkale Boğazı, meaning "Çanakkale Strait", is derived from the eponymous midsize city that adjoins the strait, itself meaning "Pottery Fort"—from Çanak (pottery) + Kale (Fortress)—in reference to the area's famous pottery and ceramic wares, and the landmark Ottoman fortress of Sultaniye. 55 | 56 | The English name Dardanelles is an abbreviation of Strait of the Dardanelles. During Ottoman times there was a castle on each side of the strait. These castles together were called the Dardanelles,[1][2] probably named after Dardanus, an ancient city on the Asian shore of the strait which in turn was said to take its name from Dardanus, the mythical son of Zeus and Electra. 57 | 58 | The ancient Greek name Ἑλλήσποντος (Hellespontos) means "Sea of Helle", and was the ancient name of the narrow strait. It was variously named in classical literature Hellespontium Pelagus, Rectum Hellesponticum, and Fretum Hellesponticum. It was so called from Helle, the daughter of Athamas, who was drowned here in the mythology of the Golden Fleece. 59 | 60 | Geography 61 | As a maritime waterway, the Dardanelles connects various seas along the Eastern Mediterranean, the Balkans, the Near East, and Western Eurasia, and specifically connects the Aegean Sea to the Sea of Marmara. The Marmara further connects to the Black Sea via the Bosphorus, while the Aegean further links to the Mediterranean. Thus, the Dardanelles allows maritime connections from the Black Sea all the way to the Mediterranean Sea and the Atlantic Ocean via Gibraltar, and the Indian Ocean through the Suez Canal, making it a crucial international waterway, in particular for the passage of goods coming in from Russia. 62 | 63 | The strait is located at approximately 40°13′N 26°26′E. 64 | 65 | Present morphology 66 | The strait is 61 kilometres (38 mi) long, and 1.2 to 6 kilometres (0.75 to 3.73 mi) wide, averaging 55 metres (180 ft) deep with a maximum depth of 103 metres (338 ft) at its narrowest point at Nara Burnu, abreast Çanakkale.[3] There are two major currents through the strait: a surface current flows from the Black Sea towards the Aegean Sea, and a more saline undercurrent flows in the opposite direction.[4] 67 | 68 | The Dardanelles is unique in many respects. The very narrow and winding shape of the strait is more akin to that of a river. It is considered one of the most hazardous, crowded, difficult and potentially dangerous waterways in the world. The currents produced by the tidal action in the Black Sea and the Sea of Marmara are such that ships under sail must await at anchorage for the right conditions before entering the Dardanelles. 69 | 70 | History 71 | As part of the only passage between the Black Sea and the Mediterranean, the Dardanelles has always been of great importance from a commercial and military point of view, and remains strategically important today. It is a major sea access route for numerous countries, including Russia and Ukraine. Control over it has been an objective of a number of hostilities in modern history, notably the attack of the Allied Powers on the Dardanelles during the 1915 Battle of Gallipoli in the course of World War I. 72 | 73 | Ancient Greek, Persian, Roman, and Byzantine eras (pre-1454) 74 | Greek and Persian history 75 | The ancient city of Troy was located near the western entrance of the strait, and the strait's Asiatic shore was the focus of the Trojan War. Troy was able to control the marine traffic entering this vital waterway. The Persian army of Xerxes I of Persia and later the Macedonian army of Alexander the Great crossed the Dardanelles in opposite directions to invade each other's lands, in 480 BC and 334 BC respectively. 76 | 77 | Herodotus says that, circa 482 BC, Xerxes I (the son of Darius) had two pontoon bridges built across the width of the Hellespont at Abydos, in order that his huge army could cross from Persia into Greece. This crossing was named by Aeschylus in his tragedy The Persians as the cause of divine intervention against Xerxes.[5] 78 | 79 | According to Herodotus (vv.34), both bridges were destroyed by a storm and Xerxes had those responsible for building the bridges beheaded and the strait itself whipped. The Histories of Herodotus vii.33–37 and vii.54–58 give details of building and crossing of Xerxes' Pontoon Bridges. Xerxes is then said to have thrown fetters into the strait, given it three hundred lashes and branded it with red-hot irons as the soldiers shouted at the water.[6] 80 | 81 | Herodotus commented that this was a "highly presumptuous way to address the Hellespont" but in no way atypical of Xerxes. (vii.35) 82 | 83 | Harpalus the engineer eventually helped the invading armies to cross by lashing the ships together with their bows facing the current and, so it is said, two additional anchors. 84 | 85 | From the perspective of ancient Greek mythology, it was said that Helle, the daughter of Athamas, was drowned at the Dardanelles in the legend of the Golden Fleece. Likewise, the strait was the scene of the legend of Hero and Leander, wherein the lovesick Leander swam the strait nightly in order to tryst with his beloved, the priestess Hero, and was drowned in a storm. 86 | 87 | Byzantine history 88 | The Dardanelles were vital to the defence of Constantinople during the Byzantine period. 89 | 90 | Also, the Dardanelles was an important source of income for the ruler of the region. At the Istanbul Archaeological Museum a marble plate contains a law by the Byzantine Emperor Anastasius I (491–518 AD), that regulated fees for passage through the customs office of the Dardanelles. Translation: 91 | 92 | ... Whoever dares to violate these regulations shall no longer be regarded as a friend, and he shall be punished. Besides, the administrator of the Dardanelles must have the right to receive 50 golden Litrons, so that these rules, which we make out of piety, shall never ever be violated... ... The distinguished governor and major of the capital, who already has both hands full of things to do, has turned to our lofty piety in order to reorganize the entry and exit of all ships through the Dardanelles... ... Starting from our day and also in the future, anybody who wants to pass through the Dardanelles must pay the following: 93 | – All wine merchants who bring wine to the capital (Constantinopolis), except Cilicians, have to pay the Dardanelles officials 6 follis and 2 sextarius of wine. 94 | – In the same manner, all merchants of olive-oil, vegetables and lard must pay the Dardanelles officials 6 follis. Cilician sea-merchants have to pay 3 follis and in addition to that, 1 keration (12 follis) to enter, and 2 keration to exit. 95 | – All wheat merchants have to pay the officials 3 follis per modius, and a further sum of 3 follis when leaving. 96 | 97 | Since the 14th century the Dardanelles have almost continuously been controlled by the Turks. 98 | 99 | Ottoman era (1354–1922) 100 | The Dardanelles continued to constitute an important waterway under the reign of the Ottoman Empire, starting with the conquest of Gallipoli in 1354. 101 | 102 | Ottoman control of the strait continued largely without interruption or challenges until the 19th century, when the Empire started its decline. 103 | 104 | Nineteenth century 105 | Gaining control or special access to the strait became a key foreign policy goal of the Russian Empire during the 19th century. During the Napoleonic Wars, Russia—supported by Great Britain in the Dardanelles Operation—blockaded the straits in 1807. Following the Ottoman Empire's defeat in the Russo-Turkish War of 1828–29, in 1833 Russia pressured the Ottomans to sign the Treaty of Hunkiar Iskelesi—which required the straits to be closed to warships of non-Black Sea powers at Russia's request. That would have effectively given Russia a free hand in the Black Sea. 106 | 107 | That treaty alarmed the losers,[clarification needed] who were concerned that the consequences of potential Russian expansionism in the Black Sea and Mediterranean regions could conflict with their own possessions and economic interest in the regions. At the London Straits Convention in July 1841, the United Kingdom, France, Austria, and Prussia pressured Russia to agree that only Turkish warships could traverse the Dardanelles in peacetime. The United Kingdom and France subsequently sent their fleets through the straits to attack the Crimean Peninsula during the Crimean War (1853-1856) —but this was done as allies of the Ottoman Empire. That convention was formally reaffirmed by the Congress of Paris in 1856, following the Russian defeat in the Crimean War. It remained technically in force into the 20th and 21st centuries. 108 | 109 | World War I 110 | Main articles: Occupation of Constantinople and Chanak Crisis 111 | Main article: Gallipoli Campaign 112 | In 1915 the Allies sent a massive invasion force of British, Indian, Australian, New Zealand, French and Newfoundland troops to attempt to open up the straits. In the Gallipoli campaign, Turkish troops trapped the Allies on the beaches of the Gallipoli peninsula. The campaign did damage to the career of Winston Churchill, then the First Lord of the Admiralty, who had eagerly promoted the unsuccessful use of Royal Navy sea power to force open the straits. Mustafa Kemal Atatürk, later founder of the Republic of Turkey, served as a commander for the Ottomans during the land campaign. 113 | 114 | The Turks mined the straits to prevent Allied ships from penetrating them, but in minor actions, two submarines, one British and one Australian, did succeed in penetrating the minefields. The British one sank an obsolete Turkish pre-dreadnought battleship off the Golden Horn of Istanbul. Sir Ian Hamilton's Mediterranean Expeditionary Force failed in its attempt to capture the Gallipoli peninsula, and its withdrawal was ordered in December 1915, after eight months' fighting. Total Allied deaths included 43,000 British and Irish, 15,000 French, 8,700 Australians, 2,700 New Zealanders, 1,370 Indians and 49 Newfoundlanders. Total Turkish deaths were around 60,000. 115 | 116 | Following the war, the 1920 Treaty of Sèvres demilitarized the strait and made it an international territory under the control of the League of Nations. The Ottoman Empire's non-ethnically Turkish territories were broken up and partitioned among the Allied Powers, and Turkish jurisdiction over the straits curbed. 117 | 118 | Turkish republican and modern eras (1923–present) 119 | After the dissolution of the Ottoman Empire following a lengthy campaign by Turks as part of the Turkish War of Independence against both the Allied Powers and the Ottoman court, the Republic of Turkey was created in 1923 by the Treaty of Lausanne, which established most of the modern sovereign territory of Turkey and restored the straits to Turkish territory, with the condition that Turkey keep them demilitarized and allow all foreign warships and commercial shipping to traverse the straits freely. 120 | 121 | As part of its national security strategy, Turkey eventually rejected the terms of the treaty, and subsequently remilitarized the straits area over the following decade. Following extensive diplomatic negotiations, the reversion was formalized under the Montreux Convention Regarding the Regime of the Turkish Straits in July 20, 1936. That convention, which is still in force today, treats the straits as an international shipping lane while allowing Turkey to retain the right to restrict the naval traffic of non-Black Sea states. 122 | 123 | During World War II, through February 1945, when Turkey was neutral for most of the length of the conflict, the Dardanelles were closed to the ships of the belligerent nations. Turkey declared war on Germany in February 1945, but it did not employ any offensive forces during the war. 124 | 125 | In July 1946, the Soviet Union sent a note to Turkey proposing a new régime for the Dardanelles that would have excluded all nations except the Black Sea powers. The second proposal was that the straits should be put under joint Turkish-Soviet defence. This meant that Turkey, the Soviet Union, Bulgaria and Romania would be the only states having access to the Black Sea through the Dardanelles. The Turkish government however, under pressure from the United States, rejected these proposals.[7] 126 | 127 | Turkey joined NATO in 1952, thus affording its straits even more strategic importance as a commercial and military waterway. 128 | 129 | In more recent years,[when?] the Turkish Straits have become particularly important for the oil industry. Russian oil, from ports such as Novorossyisk, is exported by tankers primarily to western Europe and the U.S. via the Bosphorus and the Dardanelles straits. 130 | 131 | Crossings 132 | Maritime 133 | The waters of the Dardanelles are traversed by numerous passenger and vehicular ferries daily, as well as recreational and fishing boats ranging from dinghies to yachts owned by both public and private entities. 134 | 135 | The strait also experiences significant amounts of international commercial shipping traffic by freighters and tankers. 136 | 137 | Land 138 | At present, there are no vehicular crossings across the strait. However, as part of planned expansions to the Turkish National Highway Network, the Turkish Government is considering the construction of a suspension bridge between Sarıçay (a district of Çanakkale Province) on the Asian side, to Kilitbahir on the European side, at the narrowest part of the strait.[8] In March 2017, construction of the Çanakkale 1915 Bridge between the cities of Gelibolu and Lapseki started. 139 | 140 | Subsea 141 | 2 submarine cable systems transmitting electric power at 400 kV voltage bridge the Dardanelles to feed west and east of Istanbul. They have their own landing stations in Lapseki and Sütlüce. The first, situated in the northeast quarter portion of the strait, has been energised in April 2015 and leads 2 GW via 6 phases 400 kV AC 3.9 km far thru the sea. The second, somewhat in the middle of the strait, has been still under construction in June 2016 and has quite similar data. 142 | 143 | Both subsea power lines cross 4 optical fibre data lines laid earlier along the strait.[9] A published map shows communication lines leading from Istanbul into the Mediterranean, named MedNautilus and landing at Athens, Sicily and elsewhere.[10] 144 | 145 | In popular culture 146 | English Romantic poet Lord Byron (1788–1824) swam across the Dardanelles on 3 May 1810, and recorded it in his poem Don Juan (1821).[11][12] 147 | 148 | Çanakkale, located along the southern shores of the strait, is the finishing point every year for an organised swim across the Dardanelles, which kicks off from Eceabat. This event emulates the swim in 1810 by Lord Byron, who was himself emulating the legendary swim by Leander in the story of Hero and Leander. 149 | 150 | The shores of the strait are also the site of ancient Troy. The "wooden horse" from the 2004 movie Troy is exhibited on the seafront. 151 | 152 | The Dardanelles is also the site of two notable maritime accidents in Turkish naval history, when two generations of the submarine TCG Dumlupinar were struck by tankers on their way back from naval missions. The first incident resulted in the deaths of 96 sailors, while the second incident had no fatalities. 153 | 154 | Due to the importance of the Gallipoli Campaign in many countries' histories, the Dardanelles also features prominently in many documentaries and films about World War I. 155 | 156 | The Dardanelles is mentioned in the song No place like London from the movie Sweeney Todd. The song is written and composed by Stephen Sondheim and sung by Johnny Depp and Jamie Campbell Bower. Jamie's character Anthony sings, "I have sailed the world, beheld its wonders, from the Dardanelles to the mountains of Peru...[13]" 157 | 158 | "Bow Down to Washington", the fight song of the University of Washington, references the Dardanelles in the lyrics: "Our boys are there with bells, their fighting blood excels, it's harder to push them over the line than pass the Dardanelles."[14] 159 | 160 | Image gallery 161 | 162 | An artist's illustration depicting Xerxes' alleged "punishment" of the Hellespont. 163 | 164 | 165 | 166 | Marble plate with 6th century AD Byzantine law regulating payment of customs in the Dardanelles. 167 | 168 | 169 | 170 | Historic map of the Dardanelles by Piri Reis. 171 | 172 | 173 | 174 | The ANZACs at Gallipoli in 1915. 175 | 176 | 177 | Map of the Dardanelles drawn by G.F. Morrell, 1915, showing the Gallipoli peninsula and the west coast of Turkey, as well as the location of front line troops and landings during the Gallipoli Campaign. 178 | 179 | 180 | 181 | 1915 Landing of French troops in Moudros (Lemnos island) during the Gallipoli Campaign 182 | 183 | 184 | 185 | A view of the Dardanelles from Gallipoli peninsula. 186 | 187 | 188 | 189 | A view of Çanakkale from the Dardanelles. 190 | 191 | 192 | Ferry line across the Dardanelles in Çanakkale. 193 | 194 | 195 | 196 | Aerial view of the city of Çanakkale. 197 | 198 | See also 199 | Action of 26 June 1656 200 | Battle of the Dardanelles (disambiguation) 201 | Dardanelles Commission 202 | List of maritime incidents in the Turkish Straits 203 | References 204 | David van Hoogstraten and Matthaeus Brouërius van Nidek, Groot algemeen historisch, geografisch, genealogisch, en oordeelkundig woordenboek, Volume 5, Amsterdam/Utrecht/The Hague 1729, p. 25, s.v. 'Dardanellen Archived 24 October 2017 at the Wayback Machine' 205 | George Crabb, Universal Historical Dictionary, Volume 1, London 1825, s.v. 'Dardanelles Archived 28 April 2018 at the Wayback Machine' 206 | Nautical Chart at GeoHack-Dardanelles, Map Tech 207 | Rozakēs, Chrēstos L. (1987). The Turkish Straits. Martinus Nijhoff Publishers. p. 1. ISBN 9024734649. Retrieved 1 August 2017. 208 | "Archived copy". Archived from the original on 19 November 2003. Retrieved 26 September 2003.; the play. 209 | Green, Peter The Greco-Persian Wars (London 1996) 75. 210 | Cabell, Phillips, The Truman presidency : the history of a triumphant succession (New York 1966), 102 - 103. 211 | "Bosphorus Technical Consulting Corporation". www.botek.info. Archived from the original on 2013-11-06. 212 | Gülnazi Yüce: Submarine Cable Projects (2-03) Archived 9 April 2018 at the Wayback Machine presented at First South East European Regional CIGRÉ Conference (SEERC), Portoroz, Slovenis, 7–8 June 2016, retrieved 8 April 2018. – PDF 213 | Submarine Cable Map 2017 Archived 28 September 2017 at the Wayback Machine telegeography.com, retrieved 9 April 2018. 214 | "Lord Byron swims the Hellespont - May 03, 1810 - HISTORY.com". www.history.com. THIS DAY IN HISTORY. Archived from the original on 7 March 2010. 215 | Barr, Matt (29 September 2007). "The day I swam all the way to Asia". the Guardian. Archived from the original on 30 December 2017. Retrieved 28 April 2018. 216 | "Sweeney Todd feat. ... - No Place Like London Lyrics". LetsSingIt. Archived from the original on 5 August 2016. Retrieved 20 June 2016. 217 | "Bow Down to Washington — UW Libraries". www.lib.washington.edu. Archived from the original on 30 November 2016. 218 | External links 219 | Wikimedia Commons has media related to Dardanelles. 220 | Pictures of the city of Çanakkale 221 | Canakkale Onsekiz Mart University 222 | Map of Hellespont 223 | Livius.org: Hellespont 224 | Monuments and memorials of the Gallipoli campaign along the Dardanelles 225 | Canakkale Bogazi 226 | Authority control Edit this at Wikidata 227 | GND: 4011051-5 NARA: 10044370 VIAF: 243410280 WorldCat Identities (via VIAF): 243410280 228 | vte 229 | Ancient Greece 230 | vte 231 | UNESCO Tentative list of World Heritage sites in Turkey 232 | Categories: DardanellesLandforms of Çanakkale ProvinceStraits of the Mediterranean SeaTrojansWorld Heritage Site Tentative listStraits of TurkeyTurkish Straits 233 | Navigation menu 234 | Not logged inTalkContributionsCreate accountLog inArticleTalkReadEditView historySearch 235 | Search Wikipedia 236 | Main page 237 | Contents 238 | Featured content 239 | Current events 240 | Random article 241 | Donate to Wikipedia 242 | Wikipedia store 243 | Interaction 244 | Help 245 | About Wikipedia 246 | Community portal 247 | Recent changes 248 | Contact page 249 | Tools 250 | What links here 251 | Related changes 252 | Upload file 253 | Special pages 254 | Permanent link 255 | Page information 256 | Wikidata item 257 | Cite this page 258 | Print/export 259 | Create a book 260 | Download as PDF 261 | Printable version 262 | In other projects 263 | Wikimedia Commons 264 | 265 | Languages 266 | Беларуская 267 | Deutsch 268 | Ελληνικά 269 | Lietuvių 270 | Polski 271 | Русский 272 | Türkçe 273 | Українська 274 | 中文 275 | 81 more 276 | Edit links 277 | This page was last edited on 11 March 2019, at 04:28 (UTC). 278 | Text is available under the Creative Commons Attribution-ShareAlike License; additional terms may apply. By using this site, you agree to the Terms of Use and Privacy Policy. Wikipedia® is a registered trademark of the Wikimedia Foundation, Inc., a non-profit organization. 279 | Privacy policyAbout WikipediaDisclaimersContact WikipediaDevelopersCookie statementMobile viewWikimedia Foundation Powered by MediaWiki 280 | --------------------------------------------------------------------------------